ΤΕΧΝΗΤΗ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Η γονιμότητα στη διατίμηση

1.  /  2.

Χωρίς αμφιβολία ο όγκος των πληροφοριών που διακινούν τα ΜΜΕ για τα επιτεύγματα της γενετικής επιστήμης στην ανθρώπινη αναπαραγωγή έχει πολλαπλασιαστεί θεαματικά. Θα ήταν άδικο να αποδώσουμε αυτό το ενδιαφέρον αποκλειστικά στη διάχυτη ανασφάλεια που διοχετεύεται στην κοινή γνώμη με αφορμή το "δημογραφικό πρόβλημα" και τις απαισιόδοξες μελέτες για την "ποιότητα των ωαρίων και του σπέρματος" των Ελλήνων. Ακόμα πιο άδικο θα ήταν να αντιμετωπίσουμε με επιφύλαξη τα άλματα στον τομέα της τεχνητής γονιμοποίησης, επειδή μπορεί να υπονομεύει την ιδέα της υιοθεσίας. Ομως και ο υπερβολικός ενθουσιασμός, η άκριτη, τελικά, αποδοχή και διαφήμιση αυτών των εξελίξεων, δεν είναι ό,τι πιο αθώο.

ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ Η ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ;

Τα παραδείγματα είναι δυστυχώς άφθονα. Μέσω της απρόσεκτης δημοσιότητας δημιουργούνται ελπίδες που πολύ γρήγορα καταρρέουν: "Απότομη προσγείωση για ζευγάρια που αντιμετωπίζουν πρόβλημα τεκνοποίησης σήμανε η αποβολή και των δύο Ελληνίδων που είχαν μείνει έγκυοι με εξωσωματική γονιμοποίηση χωρίς ανδρικό σπέρμα. Η αποβολή των δύο γυναικών, των τελευταίων από τις 4 που είχαν μείνει έγκυοι, ήταν σχεδόν ταυτόχρονη και σκόρπισε την απογοήτευση στη διεθνή κοινότητα, αλλά και σε χιλιάδες ζευγάρια που ήλπιζαν ότι με τη μέθοδο του Ελληνα γιατρού Ν. Σοφικίτη θα μπορούσαν ν' αποκτήσουν ένα παιδί", έγραφαν εφημερίδες τον περασμένο μήνα, ακριβώς τρία εικοσιτετράωρα ύστερα από δικά τους πρωτοσέλιδα διθυραμβικά δημοσιεύματα (που ακολούθησαν τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ) για την ίδια μέθοδο. Εν τω μεταξύ κέντρα "αμφίβολης γονιμότητας" ξεφυτρώνουν παντού ακολουθώντας το ρυθμό των όλο και πιο απίστευτων επιστημονικών ανακοινώσεων, αποσπώντας όμως μυθώδη ποσά από τους καταφεύγοντες -συχνά κάτω από την πίεση του κοινωνικού περιβάλλοντος- "άκληρους". Εν ονόματι της ευαισθησίας του θέματος, τα νομικά, ηθικά και κοινωνικά παρεπόμενα αποσιωπούνται. Η ίδια η αποτελεσματικότητα των μεθόδων ή το κόστος τους σπάνια κρίνονται. Ελάχιστα μαθαίνουμε για τις επιπτώσεις από τη χρήση ακόμα και των πιο διαδεδομένων ορμονών στην υγεία των υπό γονιμοποίηση γυναικών στην Ελλάδα, αν και υπάρχει πλήθος σχετικών πληροφοριών και αντιπαραθέσεων σε άλλες χώρες. Μοιάζει σαν το "ιατρικό ρεπορτάζ" των ελληνικών μέσων να μην επικοινωνεί με το γειτονικό του "διεθνές". Από τον Αύγουστο του 1992 υποτίθεται ότι οι ασφαλιστικοί οργανισμοί θα κάλυπταν περιπτώσεις τεχνητής γονιμοποίησης. Εκτοτε, και ενώ κάποιες αποσπασματικές στατιστικές εμφανίζουν χιλιάδες επεμβάσεις στα ιατρικά κέντρα της χώρας, κανείς επίσημος δεν είναι σε θέση να αποδώσει "λογαριασμό". Μόνο το ινστιτούτο γονιμότητας της εταιρείας "Γιουρομέντικα" τον Οκτώβριο του 94 μίλησε για το 4ετές του πρόγραμμα σε 2.800 ζευγάρια από τα οποία τα 725 είχαν ευτυχές αποτέλεσμα, ενώ ήδη από τον Ιανουάριο του 90 το Μαιευτήριο Αθηνών ανακοίνωνε "400 κυήσεις με τη μέθοδο της εξωσωματικής γονιμοποίησης, από τις οποίες γεννήθηκαν 130 παιδιά".

ΤΟ ΣΠΕΡΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Η ανάδειξη της αναπαραγωγής σε έναν τομέα απολύτως εμπορευματοποιημένο προϋποθέτει την επικράτηση ορισμένων αντιλήψεων γύρω από την τεκνοποιία. Καταρχάς πρέπει να θεωρούνται τα στοιχεία της ανθρώπινης αναπαραγωγής (σπέρμα, ωάριο, έμβρυο) ξεχωριστά "προϊόντα", τα οποία είναι δυνατόν να μεταφέρονται από το ένα σώμα στο άλλο. Και πρέπει, φυσικά, η πατρότητα-μητρότητα να συνδυάζονται πάντα με διαδικασίες που σχετίζονται με τη διαχείριση αυτών των στοιχείων. Οι απαγορεύσεις που ισχύουν σε ορισμένες χώρες και θέτουν περιορισμούς στην εμπορευματοποίηση των αναπαραγωγικών προϊόντων δεν είναι σε θέση να αντιμετωπίσουν τη μαζική εισβολή της οικονομίας της αγοράς στη διαδικασία της τεκνοποιίας. Το νέο στοιχείο δεν είναι ότι το παιδί μετατρέπεται σε αντικείμενο εμπορίου. Αυτό ισχύει από χιλιετίες. Το ίδιο συμβαίνει και με τις σεξουαλικές σχέσεις. Το καινούριο στοιχείο βρίσκεται στις ίδιες τις συνθήκες της τεκνοποιίας. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, τα επιμέρους βήματα της τεκνοποιίας διαχωρίζονται τόσο συστηματικά και παρουσιάζονται ως πλήρως απομονωμένα βιολογικά στοιχεία, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιούνται σε συναλλαγές μεταξύ των φορέων τους, συναλλαγές που δεν προσδιορίζονται πλέον από τη σεξουαλική σχέση. Η σύνθεση των βιολογικών στοιχείων της τεκνοποιίας είναι πλέον μια διαδικασία εξ ολοκλήρου εξωτερική ως προς το σώμα των υποκειμένων, είναι δηλαδή για όλους "εξωσωματική", γεγονός που διευκολύνει τη βιομηχανική της διαχείριση.
Προϋπόθεση της εμπορευματοποίησης της αναπαραγωγής υπήρξε ασφαλώς η "ιατρικοποίησή" της. Εδώ και έναν αιώνα, η διαδικασία της γέννας μετατοπίστηκε από το σπίτι στο νοσοκομείο. Τότε μόνο έγινε δυνατός ο κοινωνικός έλεγχος της γέννησης, δηλαδή η εφαρμογή στην αναπαραγωγή των μεθόδων που αυξάνουν την παραγωγικότητα σε κάθε βιομηχανικό αντικείμενο.
Ο δεύτερος όρος για την πλήρη βιομηχανοποίηση της αναπαραγωγής είναι η μετατόπιση του κέντρου της από τις ανθρώπινες σχέσεις στα επιστημονικά εργαστήρια. Μέσω των εργαστηρίων, η διαδικασία περνά πλέον στα χέρια των επιχειρήσεων, οι οποίες αναλαμβάνουν την αναπαραγωγή, όπως κάνουν και για κάθε άλλο τομέα ανθρώπινης δραστηριότητας. Πάντως η διάκριση ιδιωτικών-δημόσιων επιχειρήσεων και η καταγγελία των πρώτων, σε συνδυασμό με τη διεκδίκηση της ασφαλιστικής κάλυψης των εξόδων της τεχνητής γονιμοποίησης, δεν αναιρούν την ουσία της υπόθεσης, δηλαδή τον βιομηχανικό και εμπορευματοποιημένο τρόπο διαχείρισης του αναπαραγωγικού υλικού.

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ Η ΝΕΑ ΔΟΥΛΕΙΑ;

Παράλληλα με τις εμπορικές τους χρήσεις, οι νέες τεχνολογίες της αναπαραγωγής θέτουν τις σύγχρονες κοινωνίες μπροστά σε πρωτόγνωρα ηθικά και νομικά ζητήματα που απαιτούν άμεση ρύθμιση. Επαναπροσδιορίζουν επίσης τη σχέση των δύο φύλων με το θέμα της τεκνοποιίας, προτείνοντας νέες, άγνωστες έως σήμερα, μορφές γονικότητας. Και, κυρίως, επηρεάζουν τη ζωή των γυναικών, καθώς επεμβαίνουν δραστικά σε μια βιολογική τους λειτουργία με τρόπους που δεν είναι ακόμη σαφές πού μπορούν να οδηγήσουν.
Οι εξελίξεις στον τομέα των αναπαραγωγικών τεχνικών βρίσκονται έτσι στο κέντρο μιας συζήτησης που δεν "περνά" στη σχετική ειδησεογραφία, καθώς τα μέσα ενημέρωσης περιορίζονται συνήθως στο βομβαρδισμό της κοινής γνώμης με φανταχτερές "επιστημονικές" ανακοινώσεις. Την ίδια, όμως, ώρα, οι απόψεις που έχουν διατυπωθεί για τις νέες τεχνολογίες της αναπαραγωγής από φεμινίστριες -και όχι μόνον-, συχνά αντικρουόμενες, προσφέρουν ένα πλαίσιο που μετατοπίζει το κέντρο του ενδιαφέροντος από τον εύκολο εντυπωσιασμό στα πραγματικά προβλήματα που προκύπτουν για την ανθρωπότητα, και κυρίως για τις γυναίκες, από την εφαρμογή των νέων μεθόδων.
Το βασικό ερώτημα γύρω από το οποίο περιστρέφεται η συζήτηση θα μπορούσε σχηματικά να συνοψιστεί σε ένα απλοϊκό δίλημμα: Οι νέες τεχνολογίες προσφέρουν σε όλο και περισσότερες γυναίκες τη δυνατότητα να γίνουν μητέρες. Ερχονται, επομένως, να ικανοποιήσουν το δικαίωμα στη μητρότητα ή μήπως αποτελούν ένα σύγχρονο μέσο ελέγχου της αναπαραγωγικής ικανότητας των γυναικών; Αλλά πού αρχίζει και πού τελειώνει η καθ' όλα θεμιτή επιθυμία για ένα υγιές παιδί και πού μπορούν να παρεισφρήσουν ευγονικές και σεξιστικές επιλογές στη διαδικασία της τεκνοποιίας;
Η συζήτηση έχει προχωρήσει αρκετά από την εποχή των πρώτων, μάλλον μανιχαϊκών, αντιδράσεων στις νέες μεθόδους. Τότε, κάποιες φεμινίστριες είχαν θεωρήσει τις εξελίξεις της γενετικής προνομιακό δρόμο για την απελευθέρωση των γυναικών από την "τυραννία της αναπαραγωγής". Ισχυρίζονταν, δηλαδή, ότι η προοπτική κατασκευής μιας τεχνητής μήτρας θα σήμαινε την απαλλαγή των γυναικών από τη βιολογική μητρότητα και θα οδηγούσε στην ισότητα των δύο φύλων. Στους αντίποδες των θέσεων αυτών, έντονες υπήρξαν οι αντιδράσεις προς τις νέες τεχνολογίες από φεμινίστριες που θεωρούσαν ότι οι μέθοδοι αυτές ενισχύουν τον παραδοσιακό ρόλο των γυναικών δίνοντας ακόμη μεγαλύτερη έμφαση στη μητρότητα και εκχωρώντας στην ανδροκρατούμενη ιατρική επιστήμη τον πλήρη έλεγχο των γυναικείων σωμάτων. Οι ίδιες τόνιζαν ότι η δυνατότητα "ενοικίασης" γυναικών με τη μορφή της λεγόμενης δανεικής μήτρας νομιμοποιεί την εκμετάλλευση φτωχών γυναικών από πλούσια άτεκνα ζευγάρια.
Οι σύγχρονες παρεμβάσεις στη συζήτηση ασχολούνται κυρίως με τις ήδη ορατές επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών. Προβληματισμό προκαλεί η αντιφατική ρητορική που κυριαρχεί σήμερα στις δυτικές κοινωνίες σχετικά με τη γονιμότητα: οι γεννήσεις στον Τρίτο Κόσμο πρέπει να περιοριστούν δραστικά, ενώ στις ανεπτυγμένες χώρες οι νέες μέθοδοι οφείλουν να καταργήσουν την ατεκνία και του τελευταίου ζευγαριού. Την ίδια στιγμή, οι πρώτες νομοθετικές ρυθμίσεις ως προς τις εφαρμογές των νέων τεχνικών συνιστούν ένα άλλο, εξαιρετικά γόνιμο, πεδίο κριτικής: οι θεσμικές διευθετήσεις ευνοούν συνήθως την κατοχύρωση της πατρότητας και θέτουν σε δεύτερη μοίρα τη μητρότητα. Εκτός αυτού, απαιτούν από όσους καταφεύγουν στις νέες μεθόδους να αντιστοιχούν σε ένα ιδεατό πρότυπο οικογένειας, αποκλείοντας εκείνους που ανήκουν σε κάποια "παρεκκλίνουσα" υποκατηγορία.

(Ελευθεροτυπία, 19/3/1995)