Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΦΗΜΩΝ

Το ψέμα έχει γρήγορα πόδια

1.  /  2.

ΠΑΝΑΡΧΑΙΑ ΣΥΝΗΘΕΙΑ

Από το στόμα σου, στου διπλανού σου τ' αυτί

Στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας, ανάμεσα στο βωμό της Αιδούς και της Ορμής ήταν τοποθετημένος ο βωμός της Φήμης. Η συσχέτιση της φήμης με την ορμή είναι απολύτως κατανοητή. Αλλά με την αιδώ; Μήπως μ' αυτή τη γειτνίαση οι Αθηναίοι ήθελαν να υποδηλώσουν την υπόγεια δράση της διάδοσης πληροφοριών στόμα με στόμα; Αυτή η ερμηνεία ενισχύεται και από το επίθετο "σεμνοδότειρα" (η τα σεμνά δώρα παρέχουσα) που συνόδευε τη Θεά Φήμη. Από εκείνη όμως την εποχή μέχρι σήμερα κύλησε πολύ νερό στο μύλο της ιστορίας. Η "φήμη" δεν έχασε μόνο τη σεμνότητά της. Μεταβλήθηκε σε πραγματικά "ξετσίπωτη" θεά.

Η ΘΕΙΚΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΦΗΜΗΣ

Ως φήμη χαρακτηρίζεται κάθε τι που διαδίδεται προφορικά με τρόπο που να μην είναι δυνατός ο προσδιορισμός της αρχικής πηγής. Οι πρόγονοί μας συνήθιζαν να αποδίδουν στον Δία τον Φήμιο κάθε είδους φήμη. Αυτή η θεϊκή προέλευση δεν σήμαινε κατανάγκην και αποδοχή της αλήθειας κάθε διάδοσης. Περισσότερο υποδήλωνε την αμηχανία μπροστά στην άγνωστη προέλευση και την αδυναμία να της αντισταθεί κανείς.
Το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της φήμης είναι η άμεση διάδοσή της. Ο αποδέκτης της τη διαβιβάζει αμέσως παρακάτω. Μέσω αυτού του μηχανισμού σβήνεται και η προέλευσή της. Η φήμη δηλαδή δεν ανήκει κυριολεκτικά σε κανέναν. Δεν εκδηλώνεται παρά μόνο κατά τη διαδικασία της κυκλοφορίας της. Πρόκειται για ένα συλλογικό προϊόν που δεν το ιδιοποιείται κανείς. Εδώ εντοπίζεται το δεύτερο χαρακτηριστικό της φήμης. Η αρχική πηγή της εξαφανίζεται. Οσο κι αν ψάξει κανείς την προέλευση της φήμης δεν μπορεί να την βρει για τον απλούστατο λόγο ότι τέτοια απολύτως εντοπισμένη πηγή δεν υπάρχει.
Απ' την άλλη πλευρά, αυτή η διαδικασία παραμένει ανοιχτή. Δεν ολοκληρώνεται ποτέ, αναπαράγεται συνεχώς κατά τρόπο απολύτως απρόβλεπτο. Γι' αυτό το λόγο είναι σχεδόν μάταιη η καταγραφή της πορείας μιας διάδοσης. Το μόνο που μπορεί να συγκεντρωθεί είναι επιμέρους επεισόδια ή το γενικό κλίμα. Είναι όμως αδύνατη η απόλυτη πρόβλεψη της πορείας της.
Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι η εξάπλωση της φήμης δεν ακολουθεί ορισμένους κανόνες. Αντιθέτως, όρος για να γίνει πιστευτή -να πετύχει δηλαδή- μια διάδοση, είναι να τηρεί σαφή μορφολογικά στερεότυπα.
Η επιτυχία της φήμης στηρίζεται στο γεγονός ότι παρουσιάζεται ως λύση σε κάποιο απροσδιόριστο πρόβλημα. Αυτό το πρόβλημα αφορά σε κάποιο βαθμό εκείνους που διαδίδουν τη φήμη. Από ψυχολογική άποψη αντιστοιχεί σε μια ανάγκη, μια επιτυχία, μια ανησυχία, μια ευχή. Από κοινωνιολογική άποψη ανταποκρίνεται στη δυναμική μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και απεικονίζει τις συγκρούσεις τους. Κατά κάποιο τρόπο, δηλαδή, αυτό το πρόβλημα παρουσιάζεται ως το "κίνητρο" της φήμης.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΔΙΑΔΟΣΙΕΣ

Υπάρχουν φυσικά και οι απολύτως κατευθυνόμενες φήμες. Είναι γνωστές στην ιστορία ως τμήματα της κρατικής ή στρατιωτικής προπαγάνδας. Ο πρώτος που χρησιμοποίησε το μηχανισμό των φημών χωρίς να διαθέτει προπαγάνδα ήταν ο Τζέγκις Χαν. Ο μογγόλος κατακτητής άφηνε επίτηδες να δραπετεύσουν κάποιοι αιχμάλωτοί του, αφού προηγουμένως τους είχε διοχετεύσει λανθασμένες πληροφορίες για τη στρατιωτική του δύναμη. Ο Τολστόι είχε δηλώσει ότι αυτό που φοβόταν περισσότερο για το μέλλον είναι μήπως γεννηθεί ένας νέος Τζέγκις Χαν που θα διαθέτει πλέον και τηλέφωνο. Ο φόβος του πραγματοποιήθηκε με την άνοδο των ολοκληρωτικών καθεστώτων του μεσοπολέμου.
Προστρέχουμε στη βοήθεια ενός "ειδικού", του Γεωργίου Γεωργαλά, υπεύθυνου προπαγάνδας της απριλιανής δικτατορίας, και επί χρόνια καθηγητή στις σχολές αξιωματικών των Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας: "Ιδιαίτερη σημασία έχει για κάθε Υπηρεσία Προπαγάνδας να μπορεί να θέσει τάχιστα σε κυκλοφορία μία φήμη που σε ορισμένες συνθήκες μπορεί να παίξει αποφασιστικό ρόλο (λ.χ. την ημέρα των εκλογών ή μιας μεγάλης πολιτικής συγκεντρώσεως)." Οπως πληροφορούμαστε από τον ίδιο "ειδικό", ο Γκέμπελς έκανε ειδικές μελέτες επί των φημών. Διέδιδε μια φήμη στο Βερολίνο, και μετά διαπίστωνε πόσο χρόνο χρειάσθηκε για να φθάσει ως τις άκρες της Γερμανίας και επίσης πόσο χρόνο για να επιστρέψει στην πρωτεύουσα. Ακόμα μελετούσε τι είδους μεταβολές επήλθαν στην αρχική φήμη με την κυκλοφορία της από στόμα σε στόμα.
"Η φήμη χρησιμοποιείται ειδικά: α) Για να ενισχύσει κάτι που λέγεται και επισήμως. β) Για να διαδώσει κάτι που δεν είναι δυνατόν να λεχθεί επισήμως είτε διότι υπάρχουν δεσμεύσεις (διπλωματικές, νομικές, ηθικές), είτε διότι είναι αλήθεια αλλά δεν μπορεί να αποδειχθεί, είτε ακόμη και διότι δεν είναι αλήθεια. Ετσι λ.χ. όταν έγινε το σύμφωνο Χίτλερ-Ιαπωνίας, η επίσημη χιτλερική Προπαγάνδα δεν ήταν δυνατόν να συνεχίσει να μιλά για τον λεγόμενο "κίτρινο κίνδυνο" αφού ένα έθνος "κιτρίνων" ήταν ήδη σύμμαχο. Η Προπαγάνδα όμως περί "κιτρίνου κινδύνου" ήταν συστατικό στοιχείο της φυλετικής ζυμώσεως του ναζισμού. Γι' αυτό, συνεχίσθηκε ο σχετικός θόρυβος ανεπίσημα, με τον ψίθυρο. γ) Για να προπαρασκευάσει την κοινή γνώμη να δεχθεί μια (μη δημοφιλή συνήθως) ενέργεια. Ετσι λ.χ. ο Γκέμπελς διέδιδε κατά τη διάρκεια του πολέμου ότι το δελτίο τροφίμων θα περικοπεί κατά 50%. Μετά, γινόταν περικοπή κατά 15%. Το ψυχολογικό αποτέλεσμα αντί να είναι απογοήτευση ήταν ανακούφιση."
Το σημαντικό είναι ότι ο μόνος αποτελεσματικός τρόπος να αντιμετωπιστεί μια φήμη είναι -κατά τη γνώμη των ειδικών- πάλι μια φήμη. Ο Γκέμπελς, για να πλήξει κάποιες φήμες περί εκκαθαρίσεων και συνωμοσιών μέσα στο ναζιστικό κόμμα διέδωσε σκοπίμως ότι εκκαθαρίστηκε ως συνωμότης και ο Χίμλερ. Με την πρώτη ευκαιρία, οργάνωσε μια τελετή και τοποθέτησε στη θέση του τιμώμενου πρόσωπου δίπλα στον Χίτλερ τον Χίμλερ. Το αποτέλεσμα ήταν να διασκεδαστούν απολύτως οι διαδόσεις και να απομονωθούν οι "ψιθυριστές".

ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΟ ΜΕΣΟ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ

Ο γάλλος κοινωνιολόγος Jean-Noel Kapferer έχει χαρακτηρίσει τη φήμη ως το αρχαιότερο μέσο μαζικής ενημέρωσης. Η αλήθεια είναι ότι η καθημερινή ζωή των ανθρώπων σημαδεύεται από μια ατέλειωτη και συνεχή ανταλλαγή μικροπληροφοριών μέσα στην οικογένεια, στον τόπο εργασίας, στη γειτονιά. Πολύ συχνά αποδίδεται στις γυναίκες (τις "γυναικούλες") ή στα κατώτερα λαϊκά στρώματα η ευθύνη για τη διάδοση παρόμοιων φημών μέσω του κουτσομπολιού. Πρόκειται για εσφαλμένη εντύπωση. Κανένα κοινωνικό στρώμα, καμιά επαγγελματική κατηγορία δεν διατηρείται εκτός του πλέγματος. Δεν εξαιρούνται ούτε η πολιτική σκηνή ούτε ο κόσμος του πνεύματος.
Οταν οι φήμες περιορίζονται σε ορισμένες κλειστές περιοχές δεν κινούν το ενδιαφέρον των φορέων πληροφόρησης της κοινής γνώμης. Τα σύγχρονα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναπτύσσουν σύνθετες και αμφιλεγόμενες σχέσεις με τις φήμες. Μερικές φορές αρκεί να χυθεί λίγο φως για να ξεσκεπαστεί μια ψεύτικη φήμη και να αποδυναμωθεί η διάδοσή της. Πιο συχνά, όμως, βλέπουμε κάποια μερίδα των μέσων ενημέρωσης να υιοθετεί και να ενισχύει κάποια "πετυχημένη" φήμη. Τότε η λαϊκή διάδοση παίρνει το κύρος της επίσημης πληροφορίας. Το νέο του Καματερού γίνεται επιστημονική ανακάλυψη.
Ωστόσο ακόμα και οι πιο ισχυροί κοινωνικοί μηχανισμοί αποδεικνύονται αδύναμοι μπροστά σε μια αποτελεσματική φήμη. Στην κλασική του μελέτη για τις φήμες ο Kapferer αφηγείται τις απίστευτες περιπέτειες του γνωστού πολυεθνικού γίγαντα Procter & Gamble. Από το 1981 η εταιρεία δεχόταν κάθε μήνα πολλές χιλιάδες τηλεφωνήματα από πελάτες που ρωτούσαν αν έχει υπογράψει συμβόλαιο με το Σατανά, όπως επέμενε μια φήμη που διέτρεχε απ' άκρου σ' άκρο τις ΗΠΑ. Το έμβλημα της εταιρείας παρίστανε έναν γενειοφόρο με δεκατρία αστέρια που συμβόλιζαν την εποχή της ίδρυσης της Procter & Gamble τις δεκατρείς πολιτείες της Ενωσης. Ενώνοντας τα αστέρια σχηματιζόταν τρεις φορές ο αριθμός 6. Οι "ειδικοί" ανακάλυπταν τον ίδιο διαβολικό αριθμό στις μπούκλες της γενειάδας. Για να αντιδράσει στη φημολογία η εταιρεία έκανε χρήση των πιο προηγμένων μέσων προβολής και δαπάνησε τεράστια ποσά. Μάταιος κόπος! Τέσσερα χρόνια αργότερα, πνιγμένη νέσα σε χιλιάδες τηλεφωνήματα διαμαρτυρίας (έφτασαν και τις 15.000 το μήνα) η εταιρεία αποφάσισε να καταργήσει το ιδρυτικό της σήμα και να το απαλείψει απ' όλα της τα προϊόντα. Ενα σήμα που δημιουργήθηκε το 1882!

ΑΡΒΥΛΑ

Ο κατ' εξοχήν χώρος διάδοσης φημών είναι ο στρατός. Αλλωστε, συστατικό στοιχείο του είναι η αποπληροφόρηση και ο αιφνιδιασμός. Οι φαντάροι όλων των εποχών και των ειδικοτήτων ζουν στο σφυγμό κάθε λογής "ειδήσεων". Τα σουξέ ήταν και παραμένουν περίπου ίδια: η διάρκεια της θητείας και των αδειών, τα θρυλούμενα ευεργετήματα των πιο απίθανων κατηγοριών, η ποιότητα διοίκησης του νέου επικεφαλής αξιωματικού, το χάρισμα των ποινών, και φυσικά το φλέγον θέμα της ευνοϊκής μετάθεσης -που όλο φτάνει αλλά κάτι μεσολαβεί και διαρκώς την αναβάλλει.

ΣΙΔΕΡΕΝΙΟΣ

Οπου υπάρχει καπνός υπάρχει, βεβαίως, και φωτιά. Με αυτό τον τρόπο τα ΜΜΕ και οι απλοί πολίτες εισπράττουν και αναπαράγουν κάθε ίχνος υποψίας για την κατάσταση της υγείας των ιατρικώς πιο επιβαρυμένων ηγετών τους. Η ταχύτητα και το εύρος της διάδοσης των σχετικών φημών εξαρτάται απόλυτα από την αντιπολιτευτική διάθεση των μαζών προς το συζητούμενο πρόσωπο. Οι διαψεύσεις που επακολουθούν παίρνουν όλο και πιό εξελιγμένες μορφές. Το μπαράζ των φημών π.χ, για την υγεία του κ. Παπανδρέου στις αρχές Ιουλίου 1993 διαψεύστηκε με την πανηγυρική του εμφάνιση στο πλάι της κ. Λιάνη στο σπίτι τους με την ευκαιρία της 4ης επετείου των γάμων τους. Λίγα 24ωρα νωρίτερα τα τηλεοπτικά συνεργεία πιεζόμενα από τις οργιώδεις φήμες ...τον έψαχναν στα νοσοκομεία! Σήμερα, δεν είναι λίγοι οι πολιτικοί αντίπαλοι του πρωθυπουργού οι όποιοι εξαρτούν την πορεία τους από την εξέλιξη της φημολογίας για την υγεία του.

ΚΕΡΚΙΔΑ

Ο φίλαθλος κόσμος ζει για τη μεγάλη αθλητική αναμέτρηση, αλλά περισσότερο απολαμβάνει τα παρασκήνια. Οι αποδυτηριακές φήμες, δηλαδή, οι συγκρούσεις των παραγόντων, τα σκάνδαλα των διαιτητών, των μεταγραφών, η μειωμένη απόδοση των ατού μιας ομάδας, ακόμα και τα μετεωρολογικά φαινόμενα, αποτελούν τελικά τον ουσιαστικό πόλο έλξης του αθλητικού ιδεώδους! Οι κεραίες του οπαδού συλλαμβάνουν και διαδίδουν κάθε φήμη που υπερίπταται, ακόμα και αυτές που δεν τον πολυσυμφέρουν. Η πρόσφατη περιπέτεια της ΤΣΣΚΑ στη χώρα μας είναι ένα από τα πληρέστερα παραδείγματα αυτής της θέσης. Ακόμα και οι "ίδιοι οι "γαύροι" υιοθετούν ορισμένες από τις φήμες που ακούστηκαν και όχι βεβαίως την επίσημη εκδοχή.

ΨΑΡΑΓΟΡΑ

Κάπου 50% έπεσε τον περασμένο Νοέμβρη η κίνηση και στην ελληνική αγορά μετά τα ρεπορτάζ, και το "σπασμένο τηλέφωνο" που συνήθως επακολουθεί, για κάποια κρούσματα χολέρας από οστρακοειδή σε κάποια γειτονιά ...της Βενετίας. "Οι διαδόσεις περί χολέρας επηρέασαν ακόμα και την αγορά των κατεψυγμένων ψαριών", δήλωναν οι απεγνωσμένοι ψαρέμποροι που για να αντιμετωπίσουν τις φήμες έψηναν και έτρωγαν οι ίδιοι το εμπόρευμά τους μπροστά στις κάμερες.

ΠΡΑΚΤΟΡΟΛΟΓΙΑ

Οι προκαταλήψεις κατά των "εχθρών" είναι ένα πρώτης τάξεως έδαφος για να δημιουργηθούν οι φήμες που θα τους ενοχοποιούν ό,τι κακό συμβαίνει ιδίως όταν αυτό δεν εξιχνιάζεται. Το περασμένο καλοκαίρι ήταν αποκαλυπτικό. Τις φωτιές στα δάση μας τις "βάζουν" Τούρκοι ή Αλβανοί ή Σκοπιανοί ή οποιοσδήποτε άλλος από τους αυξομειούμενους -ανάλογα με την πορεία των πραγμάτων- "ανθέλληνες πράκτορες". Σπανίως οι φήμες μπορούν να εμπλέκουν τους οικοπεδοφάγους και πάντως ουδέποτε μια πυρκαγιά μπορεί ...να αφεθεί στην τύχη. Ανάλογες ερμηνείες δίδονται και για την εμφάνιση επιδημιών σε ανθρώπους, σπαρτά ή κοπάδια. Αυτού του είδους η φημολογία αναπτύσσεται και στους γειτονικούς μας πληθυσμούς, μόνο που οι δολιοφθορείς, φυσικά, δεν είναι ούτε κι εκεί δικοί τους.

ΧΟΥΝΤΑ

Η μεταπολιτευτική περίοδος χαρακτηρίστηκε από το έντονο αντιφασιστικό ρεφλέξ του λαού μας. Ωστόσο, η αγωνιστική επαγρύπνηση σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν υπερβολική. Στις 25 Φεβρουαρίου 1983 ο υφυπουργός Αμυνας Δροσογιάννης - μάλλον από υπερβολικό ζήλο αφού κι αυτός φήμες μετέφερε- ειδοποίησε τον Α. Παπανδρέου σχετικά με κινήσεις ακροδεξιών αξιωματικών. Από κει και πέρα οι φήμες ενισχυμένες από κάποια κυβερνητικά μέτρα και κουτσομπολιά, έκαναν τη δουλειά τους. Ξένοι ανταποκριτές μετέδωσαν ότι ίσως και να εκδηλώθηκε πραξικόπημα στη Β. Ελλάδα. "Ολοι ρωτούσαν τι συμβαίνει. Στη Θεσσαλονίκη φοιτητές διαδήλωσαν κρατώντας ένα πρόχειρο πανό που έλεγε 'Οχι στη συγκάλυψη του πραξικοπήματος'. Εντρομοι πολίτες βγήκαν στα μπαλκόνια, ρωτώντας σε ποιο στρατόπεδο εκδηλώθηκε. Οι διαδηλωτές δεν ήξεραν τι να πουν (...) Κωμικοτραγικά περιστατικά συνέβησαν και στην Αθήνα το Σάββατο της κομματικοστρατιωτικής "επιστράτευσης". (από το υπό έκδοση βιβλίο "Πίσω από τον ήλιο" του Κ. Μαρδα).

ΟΥΦΟ

Η παρουσία των εξωγήινων στο σινεμά, η διαρκής διοχέτευση πληροφοριών για άγνωστα ιπτάμενα αντικείμενα που κόβουν βόλτες κάθε νύχτα στο στερέωμα, αλλά και η ανθρώπινη επιθυμία να πλησιάσει το άγνωστο, το μεταφυσικό, τρέφουν τη σχετική φημολογία. Παραμονές Χριστουγέννων του '93 περίεργα φαινόμενα με τις οικιακές ηλεκτρικές συσκευές και τα ηλεκτρικά ρολόγια είχαν αναστατώσει τους Θεσσαλονικείς. Πολλοί, μάλλον οπαδοί του Σπίλμπεργκ, μιλούσαν για "επαφές τρίτου τύπου", μέχρι που η ΔΕΗ έβαλε τα πράγματα στη θέση τους: "Για όλα ευθύνεται το ηλεκτρικό ρεύμα που εισάγουμε από τη Βουλγαρία το οποίο παρουσιάζει αστάθεια συχνότητας" (22.12.93).

ΔΙΟΧΕΤΕΥΜΕΝΑ

Η διάχυση φημών τρέχοντος πολιτικού ενδιαφέροντος (αποχωρήσεις στελεχών, συμμαχίες κομμάτων, μετεγγραφές βουλευτών, μυστικές συναντήσεις, σχέσεις με ξένες δυνάμεις κ.λπ), κατά κανόνα, κατασκευάζονται σε πολιτικά και δημοσιογραφικά στέκια. Οι διαψεύσεις πέφτουν βροχή, αλλά ποιος νοιάζεται; Λέγε, λέγε, κάτι θα μείνει.

 

(Ελευθεροτυπία, 2/4/1995)