Πάσχα, των εγκλείστων Πάσχα

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ

Ανθρωπος Πάσχων

Το Πάσχα επιλέγουν συνήθως οι βουλευτές που ζητούν την αποφυλάκιση των χουντικών για να επαναφέρουν στην επικαιρότητα το αίτημά τους. Δεν πρόκειται για σύμπτωση. Οι συγκεκριμένοι βουλευτές αναπαράγουν μια παλιά συνήθεια που θέλει τους "έξω" να θυμούνται τις ημέρες αυτές τα ανθρωπιστικά τους καθήκοντα προς τους "μέσα". Ετσι, όταν πλησιάζει το Πάσχα, ψυχιατρεία, φυλακές και στρατόπεδα έχουν την τιμητική τους. Μόνο που το Πάσχα των εγκλείστων δεν αντιμετωπίζεται τόσο εύκολα όσο θέλουν να πιστεύουν οι ενοχές όσων βρίσκονται εκτός των τειχών. Τρόποι για να ικανοποιηθούν κάποιες στοιχειώδεις ανάγκες είναι προφανές ότι υπάρχουν. Τι γίνεται όμως με τους πλούσιους συμβολισμούς αυτών των ημερών που καθιστούν αφόρητη τη στέρηση της ελευθερίας;
"Με τους ασθενείς του ψυχιατρείου Λέρου θα γιορτάσει το Πάσχα ο υφυπουργός Υγείας Μ. Σκουλάκης", ανακοινωνόταν πέρσι στις 29 Απριλίου, ενώ την ίδια ημέρα οι εφημερίδες δημοσίευαν την είδηση ότι "μετά το Πάσχα θα αδειάσουν οι φυλακές χάρη στις ευεργετικές διατάξεις του νέου νόμου του υπουργείου Δικαιοσύνης". Υπάρχει, βέβαια και η άλλη όψη. Η πλευρά των εγκλείστων που σπάνια κατορθώνει να περάσει το φράγμα της σιδερένιας πύλης. Πώς βιώνουν άραγε αυτοί την απομίμηση της γιορτής που τους προσφέρεται πίσω από τα κάγκελα; Πώς αντιμετωπίζουν το γεγονός ότι κάτι τέτοιες ημέρες καλούνται να δηλώσουν ευτυχείς με το καλύτερο φαγητό, την πασχαλινή διακόσμηση, τον κατά παραγγελία καλαματιανό, την αναμενόμενη περατζάδα των επισήμων; Κι αν ένα υποτυπώδες υποκατάστατο γλεντιού μπορεί να στηθεί στον κλειστό τους χώρο, πώς ξεχνιέται ότι το Πάσχα είναι ταυτόχρονα και η γιορτή των ανοικτών εκτάσεων, η γιορτή της άνοιξης;

ΑΝΑΣΤΑΣΙΜΑ ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Οι απόηχοι που φθάνουν από τους χώρους του εγκλεισμού έχουν να μαρτυρήσουν πολλά για τις εντάσεις που προκαλεί η πασχαλινή ατμόσφαιρα σε συνθήκες στέρησης της ελευθερίας. Στην ιστορία των φυλακών θα συναντήσουμε πολύ συχνά ξεσπάσματα των κρατουμένων που συμπίπτουν με τις ημέρες του Πάσχα. Ας αναφέρουμε, για παράδειγμα, την εξέγερση των κρατούμενων κομμουνιστών στις φυλακές Συγγρού το 1934, τότε που τους απαγόρευσαν να δεχθούν επισκεπτήριο την Κυριακή του Πάσχα. Είναι ενδεικτικό ότι σε εγχειρίδιο περί φυλακών της ίδιας εποχής καταδικάζεται η πρωτοβουλία ενός παλαιότερου τμηματάρχη να φιλελευθεροποιήσει το σύστημα των επίσημων εορτασμών και να επιτρέψει σε γείτονες να εκκλησιάζονται στο ναό των φυλακών κατά τις επίσημες θρησκευτικές γιορτές. Ο τμηματάρχης καταγγέλλεται επίσης γιατί, μετά τη λειτουργία, την οποία παρακολουθούσε πάντοτε με μερικούς φίλους του, παρέμενε επί ώρες στη φυλακή "αναμίξ μετά των κρατουμένων". (Σ. Γλυκοφρύδη, "Φυλακαί", Αθήνα 1936, σ. 177).
Αλλά και οι αναμνήσεις από τη Μακρόνησο αναφέρονται με ιδιαίτερη έμφαση στις δύσκολες πασχαλινές ημέρες. Ας σταθούμε, ενδεικτικά και πάλι, σε ένα χαρακτηριστικό επεισόδιο από το Πάσχα του '50, όπως το διέσωσε η Μαριγούλα Μαστρολέων-Ζέρβα: Ανήμερα την Κυριακή του Πάσχα, οι υπεύθυνοι του στρατοπέδου έστειλαν στις κρατούμενες γυναίκες ένα βαρέλι κόκκινο κρασί. Κρασί ως ανάπαυλα από τα φρικτά βασανιστήρια; Ο στόχος ήταν διάφανος. Κάτι η συναισθηματική πίεση της ημέρας, κάτι η επίδραση του ποτού σε άμαθους οργανισμούς, οι γυναίκες θα λύγιζαν πιο εύκολα. Εκείνες όμως αποφάσισαν να μην το πιουν: "Για μας πέρασε κι αυτή η μέρα όπως κι οι άλλες. Την άλλη μέρα το πρωί ήρθαν πάλι οι αλφαμίτες με τους φαντάρους και ξανακύλησαν το βαρέλι γεμάτο όπως το έφεραν και μουρμούραγαν θυμωμένα: "Δεν καταδέχτηκαν οι αριστοκράτισσες να πιουν κρασί! Μήπως θέλαν να τους φέρουμε σαμπάνια;"" ( "Εξόριστες", Αθήνα 1985, σ. 100-101).
Μοιάζουν -και είναι- μακρινές οι αφηγήσεις για μια προσχεδιασμένη εκμετάλλευση των φορτίσεων που γεννά το Πάσχα πίσω από τα σίδερα. Πόσο, όμως, μακρινή μπορεί να θεωρηθεί η πρόσφατη καταγγελία των κρατουμένων στις φυλακές της Λάρισας για την απαράδεκτη συμπεριφορά του διευθυντή τους κατά τον περσινό εορτασμό του Πάσχα; (υπόμνημα των κρατουμένων της Α ακτίνας προς τον υπουργό Δικαιοσύνης, 8.7.94).

ΠΑΣΧΑΛΙΑΤΙΚΑ ΓΥΜΝΑΣΙΑ

Αλλά δεν είναι μόνον οι φυλακισμένοι που υφίστανται το πασχαλινό μαρτύριο. Δύσκολα είναι τα πράγματα τις ημέρες αυτές και για τους απλούς φαντάρους. Διόλου τυχαία, η πιο οικεία εικόνα στρατοπέδου είναι η εξόρμηση των πολιτικών ηγετών που περιφέρονται από μονάδα σε μονάδα για να προλάβουν να τσουγκρίσουν το πασχαλινό τους αβγό με όσο το δυνατόν περισσότερους στρατευμένους. Πρόκειται για έθιμο που εμφανίζεται ως κουραστικό για τους επισήμους και ως διασκεδαστικό για τους στρατευσίμους. Βέβαια η πραγματικότητα είναι μάλλον αντίστροφη.
Οι ημέρες του Πάσχα είναι από τις πιο δύσκολες στο στρατώνα. Οσοι δεν κατορθώσουν να πάρουν άδεια, είναι υποχρεωμένοι όχι μόνο να υποστούν εκόντες άκοντες την εορταστική τελετουργία, αλλά και να καταβάλουν υπεράνθρωπες προσπάθειες για την προετοιμασία του στρατοπέδου.
Είναι κοινό μυστικό ότι τα περισσότερα "θλιβερά" περιστατικά που συνοδεύουν τη στρατιωτική θητεία συσσωρεύονται τις γιορτινές ημέρες. Οι "ανάρμοστες διαγωγές", οι λιποταξίες, ακόμη και οι απόπειρες αυτοκτονίας πυκνώνουν την πασχαλινή περίοδο. Τότε ακριβώς που η απομόνωση από τον "έξω" κόσμο γίνεται αβάσταχτη. Πίσω λοιπόν από την τηλεοπτική βιτρίνα με τα γελαστά φανταράκια που σουβλίζουν, τσουγκρίζουν και χορεύουν κρύβεται η αγωνία και η απογοήτευση του νέου που στερήθηκε -πολλές φορές εντελώς παράλογα- τη στοιχειώδη ανθρώπινη ανάγκη της γιορτής.
Οι μαρτυρίες φαντάρων που κατέγραψαν την εμπειρία τους από το Πάσχα στο στρατόπεδο επιβεβαιώνουν αυτή τη διαπίστωση. Επιλέγουμε σκοπίμως το πιο ακραίο διαθέσιμο παράδειγμα. Πρόκειται για το Πάσχα στον Εβρο που περιγράφει ο Μάριος Βερέττας στο βιβλίο του "Πολιτισμός των στρατοπέδων": "Ηταν το δεύτερο Πάσχα που θα περνούσα στον Εβρο", διηγείται ο συγγραφέας. "Ξημέρωσε Μεγάλη Παρασκευή. Η μέρα αυτή στο στρατό αναγνωρίζεται σαν ημιαργία." Αίφνης, την ησυχία του στρατοπέδου διέκοψαν οι στριγκλιές μιας γυναίκας που φώναζε τον "κυρ Γιώργο", δηλαδή το συνταματάρχη τεθωρακισμένων, διοικητή της μονάδας. Ηταν η Φανή, η "πουτάνα του στρατοπέδου" που ερχόταν να καταγγείλει το βιασμό της προβατίνας της από φαντάρους, "την ώρα που έψελνε ο παπάς τα δώδεκα ευαγγέλια".
Το ράδιο αρβύλα δούλεψε, κι όλοι πληροφορήθηκαν ότι κάποιος φαντάρος, απαγοητευμένος που η Φανή ήταν "κλειστή" τη Μεγάλη Πέμπτη, ξέσπασε πάνω στο δύσμοιρο ζώο. Ο διοικητής που είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τη Φανή παρέπεμψε το θέμα στη στρατιωτική δικαιοσύνη. Ο φαντάρος-κτηνοβάτης ανακαλύφθηκε και οδηγήθηκε στο στρατοδικείο με την κατηγορία της "προσβολής της στολής και του στέμματος". Εφαγε τρεις μήνες φυλακή. Ηταν το Πάσχα του 1968...



Α-Ω

Πιστός στο πνεύμα των ημερών και προσμένοντας την Ανάσταση (και της λαβωμένης παράταξης του) ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν ξέχασε τη Μεγάλη Βδομάδα του 1992 τους πρώην διοικητές των ΔΕΚΟ που βρίσκονταν στον Κορυδαλλό "όμηροι" του σκανδάλου Κοσκωτά. "Τηλεγράφημα για τις γιορτές του Πάσχα έστειλε προς του κυρίους Ακριβάκη, Βουρνά, Ζαφειράκη και Μανταγό, ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Α. Παπανδρέου", έλεγε το λακωνικό δελτίο τύπου που μοίρασε στις εφημερίδες το Κίνημα.

Την αποφυλάκιση των τεσσάρων συνδικαλιστών της πρώην ΕΑΣ, που είχαν προφυλακισθεί μετά τις κινητοποιήσεις του σωματείου τους κατά της ιδωτικοποίησης των αστικών συγκοινωνιών, ζητούσαν με την ευκαιρία των γιορτών του Πάσχα (Απρίλιος 1993) η "Επιτροπή Αλληλεγγύης", η ΓΣΕΕ, η ΓΕΝΟΠ-ΔΕΗ και πλήθος άλλων συνδικαλιστικών οργανώσεων. Τις ίδιες μέρες το κίνημα συμπαράστασης στους τέσσερεις πολιτικούς κρατούμενους, κατήγγειλε την υπουργό Δικαιοσύνης της Ν.Δ. Αννα Ψαρούδα Μπενάκη διότι απέφευγε επί πέντε (άγιες) μέρες έστω και να κουβεντιάσει το ζήτημα.

Ανακοίνωση της Διεθνούς Ενωσης Συγγραφέων "PEN International" στις 4.5. 94, μας θύμισε με την ευκαιρία της γιορτής της αγάπης, ότι 91 συγγραφείς και δημοσιογράφοι βρίσκονταν εκείνη τη στιγμή σε φυλακές διαφόρων χωρών επειδή είχαν γράψει απόψεις αντίθετες προς τα καθεστώτα υπό τα οποία ζούσαν. Προφανώς, ο συνολικός αριθμός των κρατουμένων για λόγους συνείδησης σ' ολόκληρο τον κόσμο θα πρέπει να ξεπερνά κατά πολλές χιλιάδες τις περιπτώσεις των 91 συγκεκριμένων κρατουμένων δημοσιογράφων και συγγραφέων που μπόρεσε να καταγράψει εκείνη τη στιγμή η οργάνωση.

Ελάχιστα, δυστυχώς, πράγματα αλλάζουν στη ζωή των ελληνικών ψυχιατρείων την περίοδο του Πάσχα. Αν δεν φροντίσουν οι συγγενείς και οι φίλοι των εγκλείστων για κάποιου είδους εκδηλώσεις στοργής και διασκέδασης, οι δοικήσεις και το προσωπικό των Ιδρυμάτων δεν δείχνουν ιδιαίτερη προθυμία. Φαίνεται ότι ενδιαφέρονται περισσότερο για το πώς οι ίδιοι θα απομακρυνθούν τις μέρες των αργιών από τους θλιβερούς χώρους που εργάζονται, σύμφωνα με την σχετική και διαδεδομένη άποψη "όπου φύγει- φύγει". Σε αρκετές περιπτώσεις πραγματοποιούνται εκθέσεις και πωλήσεις χειροτεχνημάτων ( ζωγραφισμένα αυγά, κεριά, κάρτες κ.λπ) πάντοτε όμως αρκετά πριν από τις "δύσκολες μέρες" και χωρίς τη φανερή συμμετοχή ή "έξοδο" των ασθενών.
 

(Ελευθεροτυπία, 23/4/1995)