ΤΟ ΟΠΛΟ ΤΟΥ ΧΙΟΥΜΟΡ

Γελώντας με τον εχθρό

1.  /  2.

Αλλοτε επιθετικό, άλλοτε αμυντικό, το όπλο του χιούμορ είναι πολύτιμο σε κάθε είδους πόλεμο

Το γέλιο που σκοτώνει

Δεν είναι πρόσφατη ανακάλυψη η χρήση του χιούμορ ως όπλου κατά του εχθρού. Πολύ πριν δημιουργηθεί ειδικό επάγγελμα "συγγραφέων ανεκδότων", οι οποίοι αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν τις επιθετικές ανάγκες των πολιτικών ή των κρατών, το χιούμορ κατά του αντιπάλου και το γέλιο του νικητή σημαδέψανε τις μεγάλες μάχες στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Η γέννηση ενός όπλου

Ορισμένοι ανθρωπολόγοι ερμηνεύουν την πρώτη εμφάνιση του γέλιου στο ανθρώπινο είδος ως εξέλιξη του καθημερινού αγώνα του πρωτόγονου ανθρώπου. Μόλις τέλειωνε η πάλη δυο πρωτόγονων μακρινών συγγενών μας, ο νικητής ξέσπαγε σε γέλια για να εκτονώσει την πίεση από τη φυσική προσπάθεια που απαιτήθηκε. Ο νικημένος, αντίστοιχα, εξισορροπούσε τη δική του ένταση ξεσπώντας σε λυγμούς. Το γέλιο, λοιπόν, σηματοδότησε τη νίκη. Οι καμπούρες, τα καρούμπαλα, οι παραμορφώσεις του ανθρώπινου σώματος καθιστούσαν εκείνη την περίοδο ορατή την ήττα του άλλου. Μ' αυτό τον τρόπο αρκούσε αργότερα να διαπιστώνει κανείς στο σώμα του άλλου κάποια παραμόρφωση για να ξεσπάσει σε γέλιο. Ο απλός θεατής δηλαδή του νικημένου αισθανόταν αυτομάτως σε πλεονεκτική θέση, ένιωθε τον εαυτό του νικητή. Από τότε γεννήθηκε και ο φόβος μήπως γελοιοποιηθούμε, μήπως κάποιος γελάσει εις βάρος μας, εφόσον αυτό θα σήμαινε ότι θα βρεθούμε στη θέση του ηττημένου.
Η θεωρία είναι αληθοφανής, αλλά δεν υπάρχουν τα στοιχεία που θα την καθιστούσαν και αληθινή. Το σίγουρο είναι ότι ο συνδυασμός του γέλιου και του χιούμορ με την επιθετικότητα έχει μακρά παράδοση. Στη Βίβλο το γέλιο εμφανίζεται τακτικά να συνοδεύει την επιθετική διάθεση. Οι βάσεις, βεβαίως, της πρώτης θεωρίας για την ερμηνεία του γέλιου μπήκαν από τους αρχαίους έλληνες στοχαστές. Ο Πλάτων πιστεύει ότι η κύρια πηγή του γέλιου είναι η γελοιοποίηση του άλλου και η ανάδειξη των αδυναμιών του. Και ο Αριστοτέλης δίδασκε ότι το γέλιο δίνει την ευχαρίστηση να εξευτελίζεις τον άλλο.

Το γέλιο που σκοτώνει

Η πιο ενδιαφέρουσα ίσως περίπτωση επιθετικής χρήσης του χιούμορ στην αρχαιότητα χρονολογείται στον 7ο αιώνα π.Χ. Πρόκειται για τον πιο ονομαστό ποιητή ιαμβικών στίχων, τον Αρχίλοχο. Θεωρούνταν περίφημα τα ποιήματά του όπου δεν δίσταζε να καυχηθεί που έγινε "ρίψασπις" σε μάχη κατά των βαρβάρων της Θράκης. Το γνωστότερο όμως επεισόδιο της ζωής του είναι ο έρωτάς του προς τη Νεοβούλη, τη θυγατέρα του Λυκάμβη. Επειδή ο Λυκάμβης τον απέκρουσε, ο Αρχίλοχος άρχισε να συνθέτει χιουμοριστικούς ιάμβους για την αγαπημένη του και τον παρ' ολίγον πεθερό του και τους γελοιοποίησε σ' ολόκληρη την κοινωνία της Πάρου. Σύμφωνα με τον θρύλο, απελπισμένα τα δυο θύματα του ποιητή κατέληξαν στην αυτοκτονία.
Διαφορετική μέθοδο που καταλήγει όμως στο ίδιο αποτέλεσμα εφάρμοζε η φυλή των Μπένταρ στην Αυστραλία. Η παράδοση λέει ότι ένας απ' τους αρχηγούς της φυλής, ο Μπιντλέν είχε δυο γυναίκες που του 'κάναν τόσο μαύρη τη ζωή ώστε αποφάσισε να τις σκοτώσει. Ομως αυτές είχαν δυο αδελφούς και μετά το διπλό φόνο ήθελαν να τον εκδικηθούν. Ο Μπιντλέν για να προφυλαχθεί δεν αποχωριζόταν καθόλου τα όπλα του. Οι δυο αδελφοί σκέφτηκαν να τον νικήσουν με το γέλιο. Ενα βράδυ, στο οικογενειακό συμβούλιο, άρχισαν να λένε συνεχώς αστεία. Στο τέλος ο Μπιντλέν ξεκαρδίστηκε και παράτησε τα όπλα. Αμέσως οι δυο αδελφοί έπεσαν επάνω του και τον έριξαν στη φωτιά.
Η πιο οργανωμένη πολεμική χρήση του χιούμορ ως όπλου εμφανίζεται στο Μεσαίωνα από τους άραβες. Παίρνει τη μορφή μιας σάτιρας που ονομάζεται "Χιτζά" και τη συνθέτει ο ποιητής της φυλής για να ενθαρρύνει τους στρατιώτες που φεύγουν να πολεμήσουν. Οι στίχοι του Χιτζά διακωμωδούν τον εκάστοτε εχθρό. Στο τέλος της μάχης, ο ποιητής απολαμβάνει τις ίδιες τιμές με τους ήρωες της πρώτης γραμμής. Το χιούμορ αναγνωρίζεται έτσι επισήμως ως ισάξιο με τα άλλα όπλα.

Οπλο του δυνατού, όπλο του αδυνάτου

Γνωρίζουμε πολύ καλά, ήδη πριν από τον Φρόιντ ότι το χιούμορ, ακόμα και όταν δεν χρησιμοποιείται στο πεδίο της μάχης, έχει σαφή σχέση με την επιθετικότητα. Το αστείο μας επιτρέπει να εκφράσουμε την αντίθεσή μας προς κάποιον, ξεπερνώντας τις δυσκολίες που θα είχε μια ευθεία αντιπαράθεση. Κατά τη διατύπωση του Λα Ροσφουκό "το ευφυολόγημα μας επιτρέπει να είμαστε χοντροκομμένοι ατιμωρητί". Ο Χομπς στον "Λεβιάθαν" παρατηρεί ότι το γέλιο μας δίνει το αίσθημα της ανωτερότητας απέναντι στους άλλους ή και μια πρόοδο ως προς εμάς τους ίδιους.
Αυτός που ανέλυσε περισσότερο την επιθετική διάσταση του χιούμορ στις ψυχολογικές της διαστάσεις είναι ο Αλφρεντ Αντλερ. Σύμφωνα με τη δική του θεωρία, καθένας επιδιώκει να ξεπεράσει ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας. Αυτό το σύμπλεγμα θεωρείται ως ένα από τα κανονικά στάδια εξέλιξης της ανθρώπινης προσωπικότητας και σχετίζεται με την ανάπτυξη του παιδιού σ' έναν κόσμο "μεγάλων", οι οποίοι το εντυπωσιάζουν με τις ικανότητές τους και το "μέγεθός" τους. Εκεί αποδίδει ο Αντλερ την ικανοποίηση που νιώθει κάποιος όταν ειρωνεύεται και γελοιοποιεί τον "αντίπαλό" του.
Σε μια πειραματική έρευνα αμερικανών ψυχολόγων έγινε σύγκριση της χιουμοριστικής επιθετικότητας προς άτομα που κατέχουν κάποια εξουσία απ' τη μια μεριά και άτομα κοινά από την άλλη. Αποδείχθηκε ότι μόνο η επιθετικότητα εναντίον "εξουσιαστών" έβγαζε γέλιο. Ως πειραματόζωα χρησιμοποιήθηκαν μερικές δεκάδες σπουδαστές ψυχολογίας. Τους επιδείχθηκαν γελοιογραφίες με "θύματα" είτε φορείς εξουσίας (τραπεζίτες, αστυνομικοί, δικαστές) είτε απλούς σπουδαστές. Ολοι γελούσαν με το πρώτο είδος, παρά το γεγονός ότι το είδος της επιθετικότητας που εξέφραζαν αυτές οι γελοιογραφίες ήταν παρεμφερές.
Το συμπέρασμα είναι ότι αυτό που μας κάνει να γελάμε περισσότερο είναι η εικόνα ενός "ανωτέρου" που υποφέρει. Η αίσθηση ότι γελάμε εις βάρος κάποιου μας δίνει το δικαίωμα να πιστεύουμε ότι σε κάτι είμαστε ανώτεροι απ' αυτόν, δηλαδή στο πνεύμα. Αν θυμηθούμε τα ανέκδοτα που κυκλοφορούσαν εις βάρος των αμόρφωτων συνταγματαρχών επί δικτατορίας στη χώρα μας, αν τα συγκρίνουμε με τα αντίστοιχα που κυκλοφόρησαν την περίοδο του πολέμου για τον μπογιατζή Χίτλερ, θα διαπιστώσουμε ότι ακόμα και στις δυσκολότερες στιγμές μιας κοινωνίας, το τελευταίο καταφύγιο των "από κάτω" παραμένει το χιούμορ.
Φυσικά το χιούμορ χρησιμοποιείται και από τους κατέχοντες, για να επιβεβαιώσουν την ανωτερότητά τους. Μόνο που αυτοί είναι υποχρεωμένοι να καταφύγουν στους ειδικούς επαγγελματίες του χιούμορ, τις εταιρίες προβολής που γράφουν τα "ανέκδοτα" του ηγέτη, όπως του γράφουν τα συνθήματα και τα προγράμματα.
Μεγαλύτερη δυσκολία συναντούμε αν θέλουμε να κατατάξουμε το λεγόμενο "εθνοτικό" χιούμορ, δηλαδή τα αστεία που εκφράζουν την επιθετικότητά μας απέναντι σε μια συγκεκριμένη ομάδα του πληθυσμού, τους πόντιους, τους αλβανούς, τους μαύρους κλπ. Η διάχυση αυτών των αστείων μέσα στην κοινωνία δεν γνωρίζει ταξικά σύνορα. Αρκεί, μάλιστα, να αρχίσει κάποιος να λέει "ήταν λοιπόν ένας πόντιος" για να χαμογελάσει η ομήγυρις. Ωστόσο αυτού του είδους τα αστεία έχουν προέλευση και πάλι "απ' τα πάνω". Η ξενόφοβη προπαγάνδα και η προβαλλόμενη απειλή απ' τους ξένους, τους μετανάστες, τους "άλλους" είναι η μόνη βάση για την ύπαρξη και τη διάδοση των ρατσιστικών αυτών προσβολών.

(Ελευθεροτυπία, 4/6/1995)