ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΕΠΙΚΑΙΡΑ

Προσεχώς: "η πραγματικότητα"

1.  /  2.

Τα δελτία των 8:30 ποιον είχανε πατέρα;

Η στιγμή ήταν δίχως αμφιβολία οριακή. Κυριακή πρωί, φθινόπωρο του 1974. «Σινεάκ» σε κινηματογράφο επαρχιακής πρωτεύουσας - Μπάμπι το ελαφάκι σε κινούμενα σχέδια κι ύστερα η "Ιλιάδα" στην εκδοχή της Τσινετσιτά. Τα φώτα σβήνουν, η μηχανή προβολής ακούγεται να παίρνει μπροστά και ξαφνικά στην οθόνη εμφανίζεται ο ... Καραμανλής. Μια φωνή off, γνώριμη και σοβαροφανής, ερμηνεύει με ύφος παρελάσεως της 25ης Μαρτίου τα εικονιζόμενα "Επίκαιρα". Το κοινό, ανήλικο μεν αλλά μπαφιασμένο, ξεσπά σε έντονες αποδοκιμασίες: "τι μας τα δείχνεις αυτά, τα είδαμε προχθές στην τηλεόραση!".
Μια φορά κι έναν καιρό, πολύ πρίν από τον Πάνο Παναγιωτόπουλο και το Νίκο Χατζηνικολάου (πρίν ακόμα κι από τον Τέρενς Κουίκ ή το Νάσο Αθανασίου, όταν το κοινό δεν ήξερε ούτε καν τον παλαίμαχο Στάθη Γαβάκη), η οπτικοποιημένη εκδοχή της ειδησεογραφίας περνούσε μέσα από το σινεμά. Πριν από την προβολή του κυρίως προγράμματος, μια συρραφή κινηματογραφημένων ρεπορτάζ αναλάμβανε να δώσει στους θεατές μια κάποια ιδέα γύρω από την τρέχουσα επικαιρότητα. Τουλάχιστον για το πώς την αντιλαμβάνονταν αυτοί που, έχοντας ανά χείρας το μαχαίρι, καθόριζαν το μέγεθος και το σχήμα της φέτας του πεπονιού... Και, φυσικά, δεν πρόκειται για ελληνική πρωτοτυπία.
Κατά κάποιον τρόπο, η ιστορία των "επικαίρων" ξεκινά με την πρώτη εμφάνιση του κινηματογράφου: ας μην ξεχνάμε πως οι πρώτες ταινίες δεν ήταν παρά κινηματογραφημένα στιγμιότυπα της καθημερινής ζωής, συραμμένα χωρίς ιδιαίτερο νόημα, προορισμένα να αποσπάσουν το θαυμασμό του κοινού για το τεχνολογικό επίτευγμα των αδελφών Λυμιέρ. Ηδη από το καλοκαίρι του 1895, οι εφευρέτες φρόντισαν να στείλουν "ανταποκριτές" τους στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα, επιφορτισμένους με την καταγραφή κάθε αξιοπερίεργου συμβάντος το οποίο θα μπορούσε να συντηρήσει το ενδιαφέρον του κοινού. Η πρώτη ωστόσο εκμετάλλευση της επικαιρότητας σε τακτική βάση σημειώνεται μόλις το 1907, όταν ο γάλλος Σαρλ Πατέ εγκαινιάζει την περιοδική έκδοση ενός κινηματογραφικού ειδησεογραφικού δελτίου γνωστού ως Pathe -Journal· εβδομαδιαίο από το 1910, διανέμεται επίσης στις ΗΠΑ και τη Βρεττανία σαν Pathe Gazette. Η πρωτοβουλία θα βρεί μιμητές στη Ρωσία (Ντράνκωφ,1908), τη Γερμανία (Wesster Woche,1910) τη Βρετανία (Topical Budget,1913) και τις ΗΠΑ. Σε γενικές γραμμές πρόκειται για επιχειρηματικές δραστηριότητες χωρίς κρατική ανάμιξη - προφανώς, το νέο μέσο θεωρείται από τις αρχές πολύ "παιδιάστικο" για να ασχοληθούν σοβαρά με τις προπαγανδιστικές δυνατότητες που τους προσφέρει.
Η μεγάλη τομή θα έρθει στα χρόνια του Α' Παγκόσμιου Πολέμου. Ενώ τα πρώτα χρόνια οι Αγγλογάλλοι απαγορεύουν ολοκληρωτικά τις κάμερες στο μέτωπο, οι Γερμανοί επιτρέπουν την κινηματογράφηση των μαχών ακόμα κι από συνεργεία ουδέτερων χωρών - με αποτέλεσμα μέχρι το 1915-6 να κερδίζουν πόντους στην προώθηση των θέσεών τους. Σταδιακά, το χάσμα θα γεφυρωθεί με την εκατέρωθεν υπαγωγή των newsreel στην κηδεμονία της πολεμικής προπαγάνδας: το γαλλικό επιτελείο συγκροτεί (1915) ιδιαίτερη "Κινηματογραφική και Φωτογραφική Υπηρεσία" επιφορτισμένη να παράγει σε τακτική βάση τα "Πολεμικά Χρονικά" · την επόμενη χρονιά θα τους μιμηθούν Aγγλοι και Γερμανοί, με τη δημιουργία αντίστοιχων υπηρεσιών.
Ο πόλεμος θα τελειώσει αλλά τα "Επίκαιρα", όπως και τόσα άλλα δημιουργήματά του, παραμένουν κι εκσυγχρονίζονται. Από τη δεκαετία του '30 παγιώνεται πια η τακτική παραγωγή τους (στις ΗΠΑ και τη Βρετανία σε εβδομαδιαία ή και πιό συχνή βάση) και, κυρίως, η δοσολογία της θεματολογίας τους. "Κάθε έκδοση περιείχε κάμποσα κομμάτια, όχι απαραίτητα αλληλένδετα: τρέχοντα συμβάντα, ρεπορτάζ γενικότερου ενδιαφέροντος, ίσως για διαφορετικούς πολιτισμούς ή παραδοσιακές τελετές και γιορτασμούς, αθλητικά θέματα (...) Συνήθως υπήρχαν έξι περίπου θέματα ανά έκδοση, με μια κάποια ισορροπία ανάμεσα στο σοβαρό και το γελοίο, τα μεγαλύτερα ρεπορτάζ και τα σύντομα ειδησεογραφικά φλασάκια" (Liz-Anne Bawden, σ.501). Η αντιστοιχία με τα σημερινά τηλεοπτικά δελτία είναι κάτι παραπάνω από εξόφθαλμη. Εκεί θα πρέπει να αναζητηθεί άλλωστε και η σταδιακή εξάλειψη του κινηματογραφικού είδους μετά την εμφάνιση του ηλεκτρονικού ομολόγου του. Αντιμέτωπα με την ταχύτητα και (πράγμα κάθε άλλο παρά δευτερεύον) την ψευδαίσθηση αμεσότητας της τηλεοπτικής μετάδοσης, τα "επίκαιρα" μπαίνουν στο αρχείο της ιστορίας σε ευθεία αναλογία με τη διάδοση της τηλεόρασης - στις ΗΠΑ, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '50.
Στην Ελλάδα, αν και τα πράγματα εξελίχθηκαν ως συνήθως με κάποια διαφορά φάσης, η συνταγή ακολούθησε κατά πόδας τα εκάστοτε διεθνή πρότυπα. Το 1906 κινηματογραφούνται από διερχόμενο γάλλο οπερατέρ - και γνωρίζουν εμπορική επιτυχία - οι επετειακοί "ολυμπιακοί αγώνες" της Αθήνας. Τον επόμενο χρόνο έρχεται η σειρά της γιορτής του Γεωργίου και το 1912 έχουμε τους "Μικρούς πρίγκηπες στον κήπο των ανακτόρων" από τον ουγγρικής καταγωγής Ζοζέ Χεπ. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι που αρχίζουν την ίδια χρονιά και ο εθνικός διχασμός που ακολουθεί προσφέρουν πλούσια πρώτη ύλη γιά την "ενηλικίωση" των επικαίρων: ο βασιλόφρων Χεπ γυρίζει όχι μόνο την "Είσοδο του ελληνικού στρατού στη Θεσσαλονίκη" αλλά και το "Ανάθεμα του Βενιζέλου", που κατάσχεται από τον εισαγγελέα μόλις άλλαξαν οι καιροί... Εθνικώς άψογη, η μικρασιατική εκστρατεία (και καταστροφή) θα απασχολήσει απεναντίας το σύνολο των λιγοστών εγχώριων οπερατέρ, καθώς το κοινό συνωθείται για να δει τα στρατευμένα επί μιά δεκαετία παιδιά του, έστω και επί της οθόνης. Το επόμενο άλμα θα έρθει στα τέλη της δεκαετίας του '30, όταν η 4η Αυγούστου σπεύδει να αξιοποιήσει τις προπαγανδιστικές δυνατότητες της νέας τεχνολογίας σε μια made in Greece απομίμηση των χιτλερικών δημιουργημάτων. Πραγματική χρυσή εποχή των ελληνικών επικαίρων θα είναι ωστόσο τα τέλη του εξήντα, όταν ο κινηματογράφος αποτελεί το κατεξοχήν μέσο μαζικής ψυχαγωγίας και η χούντα φαίνεται αποφασισμένη να μας κάνει να εμπεδώσουμε για τα καλά το νόημα της Ελλάδος των Ελλήνων Χριστιανών. Το δείγμα που παραθέτουμε στις επόμενες σελίδες είναι, νομίζουμε, αρκετά διαφωτιστικό.
 

Τι συνέβη την 29η εβδομάδα του 1968;

Το περιεχόμενο μιας τυπικής ταινίας επικαίρων κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Η περίοδος (Ιούλιος 1968) συμπίπτει με τα πρώτα βήματα της τηλεόρασης. Μια σύγκριση με τα σημερινά τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων μας πείθει ότι η παράδοση είναι βαθιά ριζωμένη. Οπως και σήμερα, έτσι και τότε, οι ειδήσεις είναι σκηνοθετημένες ταινιούλες. Οι πρωταγωνιστές πολιτικοί προσαρμόζουν τη δραστηριότητά τους στις απαιτήσεις του φακού. Τουλάχιστον, όμως, τότε δεν υπήρχε η ψευδαίσθηση της αμεσότητας και του "live".

Εν αρχή ην φυσικά ο αρχηγός. Επειδή, όμως, δεν υπήρχε πρόσφατη δραστηριότητα του δικτάτορα, οι σκηνοθέτες κατέφυγαν σ' ένα σοφό εύρημα. Στην πρώτη σκηνή παρουσιάζεται ένα αλεξίπτωτο απ' όπου κρέμεται ανεμίζοντας η εικόνα του Γεώργιου Παπαδόπουλου. Στο πανοραμικό πλάνο καταλαβαίνουμε ότι βρισκόμαστε στο Στάδιο Καραϊσκάκη, όπου γιορτάζεται η Ναυτική Εβδομάδα, με επισήμους, με αναπαραστάσεις αρχαίων πλοίων, και με παρελάσεις. Την επομένη το πρόγραμμα έχει ναυταθλητικούς αγώνες στο Φαληρικό Δέλτα (πρώτη σειρά).
Ενα πολεμικό πλοίο περιπολεί στον Σαρωνικό. Το ίδιο βράδυ εμφανίζεται ο "αντιβασιλεύς" Ζωιτάκης στον Βασιλικό Ναυτικό Ομιλο. Οι επίσημοι (ανάμεσά τους διακρίνεται και ο Αγγελής) τρώνε και χορεύουν. Η γιορτή κλείνει με τα πυροτεχνήματα στην παραλιακή (δεύτερη σειρά).
Ερχεται η σειρά του "αντιπροέδρου" Παττακού. Αυτός είναι ως γνωστόν υπερκινητικός. Δεν τον προλαβαίνουν οι κάμερες καθώς οργώνει με αεροπλάνα και ελικόπτερα όλη τη νησιωτική Ελλάδα. Τον υποδέχεται αυθορμήτως το πλήθος, προεδρεύει σε συσκέψεις τοπικών παραγόντων, εγκαινιάζει έργα και εκφωνεί λόγους με την ευλογία της εκκλησίας (τρίτη σειρά).
Ο Μακαρέζος είναι ο διανοούμενος της παρέας. Δίνει διάλεξη στον Σύνδεσμο Ελλήνων Βιομηχάνων. Δίπλα στους εντυπωσιασμένους βιομήχανους τον παρακολουθεί και ο Ανδρουτσόπουλος, ο μελλοντικός τελευταίος "πρωθυπουργός" της χούντας. Σειρά έχουν τα μνημεία, οι "Μακεδόνες Ηρωες" και ένα πακέτο στο μεθοριακό φυλάκιο των Ευζώνων. Ο νέος υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας Ιωάννης Χολέβας δίνει συνέντευξη τύπου, και εγκαινιάζονται κατασκηνώσεις με τον καθιερωμένο αγιασμό (τέταρτη σειρά).
Ο Ασλανίδης δίνει την εκκίνηση του ιστιοπλοϊκού Ράλι Αιγαίου, ευκαιρία για τον σκηνοθέτη να αναδείξει τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες. Το βράδυ ο Ζωιτάκης και πάλι στον ΒΝΟΕ για την απονομή των κυπέλων στους νικητές. Η επικαιρότητα ολοκληρώνεται με μόδα και ποδόσφαιρο (πέμπτη σειρά).
 

(Ελευθεροτυπία, 24/9/1995)