ΕΜΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΕΣ

Ο πόλεμος των συμβόλων

1.  /  2.

Προτού αρχίσει να χύνεται αίμα στην πρώην Γιουγκοσλαβία, ο πόλεμος επωαζόταν στο συμβολικό επίπεδο. Πίσω από τα λάβαρα του πολέμου, μπορούσε κανείς να διακρίνει στρατιές ολόκληρες από γραφίστες. Στο χασάπικο της Βοσνίας, το κρέας για τα κανόνια είναι σφραγισμένο με θυρεούς, όχι μόνο τωρινών αλλά και περασμένων μεγαλείων.

Οι βαλκανικοί εθνικισμοί αντλούν τα εμβλήματά τους από το παρελθόν

Τα σύμβολα της Νέας Τάξης

Αποτελεί ίσως κοινοτοπία η διαπίστωση ότι οι λαϊκές εξεγέρσεις κατά κανόνα έχουν σαφή εικόνα γι' αυτό που απορρίπτουν, σπάνια όμως διακρίνονται για τη σαφήνειά τους όσον αφορά εκείνο που επιδιώκουν. Η αλυσίδα των αντικαθεστωτικών κινημάτων στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης δίχως αμφιβολία επιβεβαιώνει τον κανόνα: αψευδής μάρτυρας η τρομερή ασάφεια των πολιτικών προγραμμάτων και διακηρύξεων που συνόδευαν συνήθως την κατηγορηματική απόρριψη της γκρίζας πραγματικότητας του λεγόμενου "υπαρκτού σοσιαλισμού". Ισως πουθενά αλλού αυτή η σύγχυση δεν ήταν τόσο εμφανής, όσο στα ίδια τα εμβλήματα των εν λόγω εξεγέρσεων. Οπως θα θυμούνται οι αναγνώστες του "Ιού", τα λάβαρα που κράδαιναν οι ρουμάνοι επαναστάτες του 1989 δεν ήταν παρά οι (εθνικές) σημαίες της χώρας τους, από τις οποίες είχαν αφαιρεθεί με συνοπτικές διαδικασίες τα εμβλήματα του ανατραπέντος καθεστώτος.
Το ίδιο σενάριο είχε διαδραματιστεί, κάτω από απείρως δραματικότερες συνθήκες, στην εξεγερμένη Βουδαπέστη του 1956. Αγνωστο αν η ανάμνησή του ενέπνευσε τους ρουμάνους του '89 - ή αν αντίθετα πρόκειται για απλή σύμπτωση, που προέκυψε μέσα από την κοινή απέχθεια για ό,τι θύμιζε την παλιά τάξη πραγμάτων. Και στις δύο περιπτώσεις, πάντως, ένα ουσιαστικό στοιχείο του όλου συμβολισμού διέφυγε από την προσοχή των αναλυτών. Με την έμφαση που δόθηκε στα σημαινόμενα της τρύπας, ξεχάστηκε το περίβλημα. Η "κάθαρση" των εθνικών σημαιών από τα επιπρόσθετα πολιτικά εμβλήματα προοιώνιζε, κατά κάποιον τρόπο, τη δυναμική ανάκαμψη του εθνικισμού στην πολιτική σκηνή της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων...

Επιστροφή στο μέλλον

Παρά την εκτενή ενασχόληση με τα τεκταινόμενα στα θραύσματα της πρώην Γιουγκοσλαβίας, η αντιπαράθεση των εκατέρωθεν εθνικισμών στο συμβολικό πεδίο μάλλον πέρασε απαρατήρητη - κατά πάσα πιθανότητα επειδή η εν λόγω σύγκρουση προηγήθηκε της στρατιωτικής, συνέβη δηλαδή σε μια εποχή που στα καθ' ημάς σχεδόν κανείς δεν ασχολούνταν ούτε με τους αδελφούς μας Σέρβους, ούτε με τον "άξονα Ισλάμ - Βατικανού", ούτε καν με τη Βεργίνα. Κι όμως, πολύ προτού καταφύγουν στην επίλυση των "προαιώνιων" διαφορών τους με τα κουμπούρια, οι γείτονές μας είχαν προλάβει να αποτυπώσουν τα μίνιμουμ προγράμματα της επερχόμενης ανθρωποσφαγής σε θυρεούς, λάβαρα και (φαινομενικά ανώδυνα) σηματάκια...
Πρώτοι από όλους, ως γνωστόν, ανακάλυψαν τη φυγή στις προπατορικές ρίζες οι ορθόδοξοι αδελφοί μας. Ηδη από τα τέλη της δεκαετίας του '80, δίπλα στον αναστημένο επελαύνοντα μεσαιωνικό Στέφανο Δουσάν, τέσσερα γράμματα διεκδικούν από το γιουγκοσλαβικό κόκκινο αστέρι την ηγεμονία στις σερβικές συγκεντρώσεις κατά των Αλβανών του Κοσσυφοπεδίου. Συμμετρικά τοποθετημένα γύρω από ένα σταυρό, τέσσερα κυριλλικά σίγμα (C) ανακαλούν το προκομμουνιστικό σύνθημα του σέρβικου εθνικισμού: "Σάμο Σλόγκα Σέρμπινα Σπασάβα", τουτέστιν "μόνο η ενότητα μπορεί να σώσει τους Σέρβους". Η αναζήτηση ενός πιο ολοκληρωμένου θυρεού οδηγεί τη σερβική κυβέρνηση στην συγκρότηση ειδικής επιτροπής (1991), που με τη σειρά της θα προτείνει την επιστροφή στον παλιό, δοκιμασμένο βασιλικό δικέφαλο αετό του περασμένου αιώνα. Σχεδιασμένος το 1882 από το Στογιάν Νοβάκοβιτς, ο τελευταίος περιέχει στο κέντρο του τα προαναφερθέντα "τέσσερα C", παρουσιάζει ωστόσο ένα μικρό πρόβλημα για τους μετακομμουνιστές της μιλοσεβιτσικής Σερβίας. Πρόκειται για το στέμμα των Ομπρένοβιτς και των Καραγιόργεβιτς, που υπερίπταται του βυζαντινογενούς δικέφαλου πτηνού. Η επιτροπή θα προτείνει τελικά την αφαίρεσή του, η απόφασή της όμως αυτή δεν ήταν ομόφωνη. "Νομίζω ότι θάπρεπε να απελευθερωθούμε από ιδεολογικές και άλλες προκαταλήψεις", διαμαρτυρήθηκε ο ιστορικός Βασίλιε Κρέστιτς. "Κατά τη γνώμη μου, η κορώνα συμβολίζει την κρατική υπόσταση της Σερβίας. Δείχνει ότι είχαμε δικό μας κράτος ήδη απ' το 1219". Διαφορετικές αντιρρήσεις προβλήθηκαν από υποστηρικτές μιας πιο νεωτερικής προσέγγισης των εθνικών συμβόλων. Οπως μας πληροφορεί η αγγλόφωνη έκδοση της σερβικής "Πολίτικα" (27/7/91), "το κυριότερο ζήτημα προς συζήτηση ήταν αν θα πρέπει να υιοθετηθεί ένα σύγχρονο σχέδιο για το θυρεό, εφόσον ο δικέφαλος αετός είναι γερμανικής προέλευσης (sic) και, σύμφωνα με τον Μίλος Τσίριτς, `ουδέτερη έκφραση του πνεύματος περασμένων εποχών' ενώ η διπλή ασπίδα συνιστά `ιδεοληπτικό πλεονασμό'". Με την επιστροφή στη λατρεία του παρελθόντος, τέτοιου είδους επιχειρήματα δεν είχαν και τόσο λαμπρές προοπτικές. Είτε ως μεμονωμένο σταυρό με τα "4C", είτε ως δικέφαλο, με ή χωρίς στέμμα, τα σύμβολα του σέρβικου εθνικισμού θα τα συναντήσουμε σε όλα τα θερμά μέτωπα της πρώην Γιουγκοσλαβίας - από το Κόσοβο μέχρι την Κράινα κι από το Μπίχατς ώς τη μαρτυρική Σρεμπρτένιτσα - να έχουν αντικαταστήσει τα πάλαι ποτέ εμβλήματα της πολυπολιτισμικής τιτοικής περιόδου.
Εξίσου στραμμένοι προς το παρελθόν, οι Κροάτες εθνικιστές δε δυσκολεύτηκαν και πολύ να βρούν τα δικά τους εμβλήματα. Η ασπίδα με τα κοκκινόλευκα τετραγωνάκια (Σαχόβνιτσα), ένα από τα παλιότερα κροατικά σύμβολα αλλά και έμβλημα των φασιστών Ουστάσι του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, ανασύρθηκε από την παρανομία το 1990-91 για να τονίσει την "αρχαιότητα" της μόλις αποκατασταθήσας κρατικής υπόστασης της Κροατίας. Το όλο ταρατατζούμ είχε κάτι από τη χοντράδα του νεοφώτιστου: "Ο ίδιος ο Τούτζμαν ήταν ένας στρατιωτικός ιστορικός γοητευμένος από τη μεσαιωνική ιπποσύνη της Κροατίας, οπότε δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη ότι άφησε τη φαντασία του να οργιάσει αμέσως μόλις εξελέγη στην προεδρία" αφηγείται ο πάντα διεισδυτικός Μίσα Γκλένι (The fall of Yugoslavia, σ.84). "Κατά τη διάρκεια του 1990-91, η κροατική σημαία και κυρίως η Σαχόβνιτσα ξεχείλισαν όλες τις κοινότητες της Κροατίας, μέχρις ότου σε ορισμένες περιοχές οι Σέρβοι ξήλωσαν αυτό που πίστευαν πως αντιπροσωπεύει μια φασιστοειδή, αντισερβική ιδεολογία κι άρχισαν να το αντικαθιστούν με τα δικά τους σύμβολα, που εξίσου απέκλειαν τους άλλους". Η συνέχεια είναι σε όλους μας γνωστή.
Τελευταίοι υπερασπιστές της τιτοϊκής κληρονομιάς, οι Βόσνιοι (μουσουλμάνοι και μη) θα είναι αρχικά ο μοναδικός στρατός που μάχεται τους εκατέρωθεν εθνικιστές χρησιμοποιώντας τα εμβλήματα του κομμουνιστικού παρελθόντος - κόκκινα αστέρια, πορτραίτα του Τίτο, κ.λπ. Η πικρή εμπειρία θα οδηγήσει ωστόσο κι εδώ, μαζί με την ανάδυση του "μουσουλμανικού" εθνικισμού, και στην αναδρομή στο παρελθόν. Στο εξής, οι - στα λόγια τουλάχιστον - προασπιστές της πολυπολιτισμικότητας δια΅έτουν τον δικό τους, επίσης μεσαιωνικής προέλευσης, θυρεό...



Μια ατυχής έμπνευση συνδέει την Αθήνα με το σκοτεινό σύμβολο των Βάφεν Ες Ες

Ο θυρεός της νύχτας

Αναζητώντας στο Internet τη διεθνή δραστηριότητα των νεοναζιστικών και ρατσιστικών ομάδων, φτάσαμε στο δίκτυο Stormfront. Πρόκειται για το κεντρικό δίκτυο, από όπου μπορεί κανείς να προσεγγίσει τις περισσότερες ακροδεξιές ομάδες και οργανώσεις. Ιδιαίτερη εντύπωση μας προκάλεσε το σήμα του δικτύου. Ηταν ο συνδυασμός ενός σταυρού με έναν κύκλο που θύμιζε έντονα το νέο σήμα της Αθήνας, όπως διαμορφώθηκε πρόσφατα από τη δημοτική αρχή. Ψάξαμε την πηγή του εμβλήματος του Stormfront και φτάσαμε πολύ γρήγορα στην αρχική εφαρμογή του. Αυτός ο κέλτικος σταυρός ήταν το σήμα της μεραρχίας "Καρλομάγνος" των "Βάφεν Ες Ες", της πιο φανατικής χιτλερικής στρατιωτικής μονάδας που έμεινε δίπλα στον Φύρερ μέχρι το τέλος, υπερασπίζοντας το υπόγειο κρησφύγετό του. Από τότε, και σε ανάμνηση της εποχής αυτής, ο κέλτικος σταυρός συνοδεύει τη δραστηριότητα των νοσταλγών του φασισμού και χρησιμοποιείται εκεί όπου η ανοικτή αναφορά στη σβάστικα δεν είναι δυνατή.
Ο Δήμαρχος της Αθήνας πληροφορήθηκε από τις υπηρεσίες του Δήμου τις απορίες μας για το νέο έμβλημα και ενδιαφέρθηκε να μας δώσει ο ίδιος τις σχετικές εξηγήσεις. Είχαμε την άκομψη έμπνευση να τον επισκεφθούμε το βράδυ της 26ης Οκτωβρίου, ανήμερα δηλαδή της ονομαστικής του γιορτής. Ηταν η πρώτη μέρα του εορταστικού τριήμερου και η Αθήνα βρισκόταν για πρώτη φορά σημαιοστολισμένη με τη νέα σημαία. Ο κ. Αβραμόπουλος αισθάνθηκε έκπληξη για τη συσχέτιση του νέου αθηναϊκού θυρεού με τον κέλτικο σταυρό και μας εξήγησε ότι η σκέψη του ξεκίνησε από το απλό γεγονός ότι η Αθήνα ήταν η μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που δεν είχε μέχρι σήμερα κάποιο στοιχείο, ένα σύμβολο που να αποδίδει την ταυτότητά της. "Ο συνδυασμός του αθηναϊκού τετράδραχμου με την κεφαλή της Αθηνάς και του σταυρού είναι σαφής. Η Αθηνά ήταν πάντοτε το σύμβολο της πόλης μας, και ο σταυρός συμβολίζει ότι από την Αθήνα ξεκίνησε ουσιαστικά ο εκχριστιανισμός της ανθρωπότητας με τον Απόστολο Παύλο. Και είναι βεβαίως η μοναδική πρωτεύουσα που με βάση το Σύνταγμα της χώρας είναι πρωτεύουσα ορθόδοξου κράτους. Τα χρώματα που επελέγησαν είναι το εθνικό μας χρώμα, το μπλε, ενώ το κόκκινο συμβολίζει τη βυζαντινή περίοδο της Αθήνας, όταν ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε εκκλησία και η Αθηνά λατρευόταν ως Παναγία μέσα στο ναό."
Με αυτές τις σκέψεις, ο ίδιος ο Δήμαρχος ανέλαβε την πρωτοβουλία και ανέθεσε στην κυρία Ντέπη Χανδρή τη σύνθεση του θυρεού. Η μακέτα της σημαίας έφθασε στο Δημοτικό Συμβούλιο και εγκρίθηκε σχεδόν ομόφωνα. Υπήρξαν μόνο τέσσερις λευκές ψήφοι σε σύνολο 40 δημοτικών συμβούλων. Ενστάσεις διατυπώθηκαν μόνο από την πλευρά της κυρίας Δαμανάκη, η οποία αναρωτήθηκε αν αρμόζει ο τονισμός του σταυρού σε μια πόλη που την θέλουμε ανοικτή και πολυπολιτισμική. Ο κ. Αβραμόπουλος απαντά σ' αυτές τις αιτιάσεις: "Η Αθήνα φυσικά είναι μια ανοικτή πόλη, αλλά πίσω της έχει μια ιστορία. Δηλαδή επειδή πέρασαν από την Ελλάδα και Οθωμανοί για 400 χρόνια θα πρέπει η ελληνική σημαία να περιέχει και την ημισέληνο;"
Οσο για τη συσχέτιση του νέου θυρεού με τον κέλτικο σταυρό, ο κ. Αβραμόπουλος είναι κατηγορηματικός: "Πρώτα απ' όλα, ο κέλτικος σταυρός διαπερνά τον κύκλο, ενώ ο αθηναϊκός θυρεός είναι ένας σταυρός μπροστά σε ένα νόμισμα. Είναι ελληνικότατος ο σταυρός, δεν έχει καμιά σχέση με Κέλτες ή οτιδήποτε άλλο." Διακρίνοντας ίσως στο βλέμμα μας ότι δεν έχουμε απολύτως πειστεί, ο Δήμαρχος επιμένει: "Να σας πω και κάτι άλλο. Αν αυτός ο σταυρός ενοχλεί κάποιους, να βρούμε το σταυρό που θα συνδυάζει τα στοιχεία της διαχρονικότητας του ελληνισμού. Υποδείξατέ μας εσείς ή όποιοι άλλοι νομίζουν ότι μπορούν να κάνουν κάτι τέτοιο." Εφόσον ο Δήμαρχος είναι τόσο ανοιχτός σε προτάσεις, αναρωτιόμαστε μήπως θα 'πρεπε να είχε προηγηθεί πιο εξαντλητική συζήτηση μεταξύ των πολιτών προτού καθιερωθεί το νέο σήμα. "Οι αντιρρήσεις προέκυψαν από ελάχιστους. Εμείς δεν έχουμε λάβει καμιά επιστολή διαμαρτυρίας. Αντιθέτως. Αντιλαμβάνομαι όμως ότι και μια άποψη ενός αθηναίου πολίτη πρέπει να μας απασχολήσει. Εκείνο που μας ενδιαφέρει εμάς, είναι να μην δημιουργούνται ιδεοληπτικά αντανακλαστικά πάνω στα σύμβολα. Διότι πλέον δεν μπορείς να φτιάξεις τίποτα σ' αυτόν τον τόπο. Πριν από μας, για χιλιάδες χρόνια φτιάχνανε σύμβολα. Εχουν εξαντληθεί πλέον! Αν φτιάχναμε "Χι", θα μας λέγανε ... της οργάνωσης 'Χι'."
Η ομοιότητα ωστόσο του νέου συμβόλου με τον κέλτικο σταυρό μπορεί να οδηγήσει σε απρόβλεπτες δυσκολίες. Δείχνουμε στον Δήμαρχο το σήμα του ναζιστικού VSBD/PdA, το οποίο είναι απαγορευμένο και η χρήση του διώκεται στη Γερμανία. Τι θα συμβεί αν κάποιος ξεροκέφαλος γερμανός το συνδυάσει με τον αθηναϊκό θυρεό; Πώς θα μπορέσει η Αθήνα να αδελφοποιηθεί με μια γερμανική πόλη; Ο κ. Αβραμόπουλος μας καθησυχάζει: "Αυτό το σύμβολο δεν απαγορεύεται πουθενά. Δεν έχει καμιά σχέση με σύμβολα άλλων κρατών. Προτού ανακαλυφθεί η όποια ψευδοϊδεολογία σε αυτές τις χώρες, υπήρχε η Αθηνά πάνω στο τετράδραχμο. Στη βασική σας ανησυχία εγώ συμπλέω και δεν θα θέλαμε σε καμιά περίπτωση οτιδήποτε έχει συμβολικό χαρακτήρα να δημιουργήσει διαφορετικούς συνειρμούς. Γι' αυτό το λόγο λάβαμε υπόψη όλες τις ευαισθησίες και προσαρμόσαμε την τελική μορφή του θυρεού έτσι ώστε να αποφευχθούν όλες οι παρεξηγήσεις. Ελαβα σοβαρά υπόψη και τις παρατηρήσεις του "Ιού", από το σχετικό κείμενο στην Ελευθεροτυπία (24.7.95), γιατί μέχρι τότε δεν είχα καμιά αντένδειξη για το σήμα της πόλης. Μ' αυτό τον τρόπο λειτουργεί σήμερα ο Δήμος."


Ενα δηνάριο οι Βεργίνες

Μέχρι οι ιστορικοί του μέλλοντος να αποφανθούν τελεσίδικα άν ο δεκαεξάκτινος ήλιος υπήρξε πράγματι έμβλημα των Μακεδόνων βασιλιάδων της αρχαιότητας ή, αντίθετα, ένα απλό μπιχλιμπίδι που έτυχε να διακοσμεί τη γνωστή χρυσή λάρνακα της Βεργίνας, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για τις διπλωματικές παραμέτρους της χρήσης τού εν λόγω συμβόλου στην ταπεινή βαλκανική μας πραγματικότητα. Προνοητικοί, οι "σκοπιανοί" απέφυγαν να χρησιμοποιήσουν το διαφιλονικούμενο έμβλημα στο εθνικό τους νόμισμα, προτιμώντας εξαρχής τον "άλλο" ήλιο κι αφήνοντας το ελληνικό κατοστάρικο μοναδικό νομέα του νέου εθνικού μας συμβόλου (πάνω). Αυτό δεν εμπόδισε βέβαια τους απανταχού Μακεδόνες, γνήσιους και ιμιτασιόν, να κατέβουν στο πεζοδρόμιο κραδαίνοντας καθένας τη δική του Βεργίνα (κάτω). Αλλωστε η ταχύτητα των γεγονότων ήταν τέτοια, που πολλοί νεοφώτιστοι δεν πρόλαβαν να χωνέψουν τα ακριβή χαρακτηριστικά του σύγχρονου αυτού μήλου της Εριδος - με αποτέλεσμα κάθε λογής αθέλητες παραποιήσεις (μέση).

(Ελευθεροτυπία, 12/11/1995)