ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΟΛΥΜΠΙΑΔΑ

Οι ανεπιθύμητες των αγώνων

1.  /  2.

Κατά την αρχαιότητα έπρεπε να μεταμφιέζονται σε άντρες για να μπορούν να συμμετάσχουν έστω και από τις θέσεις των θεατών. Σήμερα αρκεί να προσαρμόζονται στην εικόνα που έχει επιβάλει γι' αυτές η ΔΟΕ, και να μεταμορφώνονται αναλόγως σε "ανδρογυναίκες", σε "μωρά" ή σε "ευχάριστο θέαμα" για τις τηλεοπτικές κάμερες. 

Οι νικητές και οι ηττημένες

Οι γυναίκες δεν καλοπερνάνε στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Από το 1900 που άρχισαν να συμμετέχουν δειλά σε ορισμένα αγωνίσματα και επί έναν σχεδόν αιώνα, οι γυναίκες αντιμετωπίζονται από τους διοργανωτές των Ολυμπιάδων με έκδηλη περιφρόνηση, κάτι σαν το αναγκαίο κακό των αγώνων: αν απέχουν πολύ από το ανδρικό πρότυπο θεωρούνται αθλητές δεύτερης κατηγορίας, αν το προσεγγίζουν καταγγέλλονται ως μη φυσιολογικές γυναίκες. Αποδεκτές γίνονται συνήθως μόνο στα αγωνίσματα εκείνα που τους επιτρέπουν να αναπτύξουν τα "θηλυκά" τους χαρίσματα. Στα υπόλοιπα, όσο πιο υψηλές οι επιδόσεις τους, τόσο μεγαλύτερη και η βεβαιότητα ότι πρόκειται για άτομα που ανήκουν σε ένα ανεξιχνίαστο είδος.
Κάτοχοι του μυστικού ποια ακριβώς αγωνίσματα προσιδιάζουν σε κάθε φύλο, οι Αθάνατοι της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής (ΔΟΕ) εμπόδισαν επί δεκαετίες την ισότιμη είσοδο των γυναικών στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Αποτέλεσμα υπήρξε η ίδρυση της Ομοσπονδίας Γυναικείου Αθλητισμού στο Παρίσι (1921-1938) και η διοργάνωση των Γυναικείων Ολυμπιακών Αγώνων (1922-1934), στους οποίους οι γυναίκες μπορούσαν να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στα απαγορευμένα αγωνίσματα του στίβου. Μπορεί οι πιέσεις της Ομοσπονδίας Γυναικείου Αθλητισμού να οδήγησαν τελικά στη βαθμιαία ένταξη των γυναικείων αγωνισμάτων στους Ολυμπιακούς, δεν έκαμψαν ωστόσο αποτελεσματικά τις αντιστάσεις των αρμοδίων: κάθε εποχή και οι δικοί της φραγμοί στην είσοδο των γυναικών στις Ολυμπιάδες, κάθε Ολυμπιάδα και η δική της υποχώρηση. "Αν για το Τόκιο ήταν το βόλεϊ, για το Μεξικό το πένταθλο, για το Μόναχο το μπάσκετ, για το Μόντρεαλ το χάντμπολ και η κωπηλασία, για τη Μόσχα το χόκεϊ, για το Λος Αντζελες η σκοποβολή, η ρυθμική γυμναστική, η συγχρονισμένη κολύμβηση, τα 3000 μέτρα και ο μαραθώνιος, για τη Σεούλ θα είναι το πίνγκ-πονγκ και το τένις και για τη Βαρκελώνη το 1992 κατά πάσαν πιθανότητα το τζούντο", έγραφε το 1987 η Ρουμάνα Λία Μανολίου, περίφημη δισκοβόλος των περσσμένων δεκαετιών (Διεθνής Ολυμπιακή Ακαδημία, 27η Σύνοδος, Ιούλιος 1987).
Είναι προφανές ότι οι απαγορεύσεις στηρίχτηκαν πάντοτε σε "επιχειρήματα": οι γυναίκες έπρεπε να προστατευτούν από τους κινδύνους της σκληρής προπόνησης και να αποφύγουν την εξοντωτική κόπωση που μπορεί να απειλήσει την ικανότητά τους να γίνουν αργότερα μητέρες. Οπως εξηγούσε το 1980 η γερμανίδα καθηγήτρια Σωματικής Αγωγής Λίζελοτ Ντιμ, "από τα πρακτικά της ΔΟΕ προκύπτει ότι, προκειμένου να αποδεχθούν ή να απορρίψουν τη συμμετοχή των γυναικών, οι άνδρες κρίνουν ακόμη τις δυνατότητες των γυναικών από αισθητική πλευρά και τις αντιμετωπίζουν ως ανήλικες που δεν δικαιούνται να αποφασίσουν για τον εαυτό τους" (Διεθνής Ολυμπιακή Ακαδημία, 20ή Σύνοδος, Ιούνιος 1980).
Το επιχείρημα ότι οι γυναίκες πρέπει να αντιμετωπίζονται ως "προστατευόμενο είδος" συνοδευόταν πάντοτε από την υπενθύμιση ότι οι επιδόσεις τους είναι σαφώς κατώτερες από τις ανδρικές. Και στο σημείο όμως αυτό οι εξελίξεις θα διέψευδαν τις βεβαιότητες των Αθανάτων: "Αν συγκρίνουμε σήμερα τα ανδρικά ρεκόρ της δεκαετίας του '30 και τα γυναικεία της δεκαετίας του '80, αναρωτιόμαστε προς τα πού θα γείρει τελικά η πλάστιγγα. Πολλά κορίτσια στη δεκαετία μας κολυμπάνε πολύ πιο γρήγορα από τον Τζόνι Βαϊσμίλερ, τον περίφημο Ολυμπιονίκη και Ταρζάν της δεκαετίας του '30", τόνιζε το '87 η Λία Μανολίου.
Εχοντας να αντιμετωπίσουν τόσο την κριτική από τα μέσα, όσο και τις σύγχρονες κοινωνικές αντιλήψεις περί φύλων που επηρεάζουν και τις αθλητικές οργανώσεις (για παράδειγμα την Ομοσπονδία του Τριάθλου), οι αρμόδιοι της ΔΟΕ και οι κατά τόπους Επιτροπές Ολυμπιακών Αγώνων άρχισαν τελευταία να ψελλίζουν διάφορα περί ποσοστώσεων (20% γυναίκες το 2005) που θα επιτρέψουν την ενίσχυση της γυναικείας παρουσίας στα ανδροκρατούμενα ολυμπιακά θεσμικά όργανα.
Η σοβαρότητα των αγαθών αυτών προθέσεων αμφισβητείται από πολλές πλευρές. Κι αυτό γιατί η ΔΟΕ επί έναν ολόκληρο αιώνα δίνει δείγματα ενός ακραίου μισογυνισμού, συμβαδίζοντας συχνά με αντίστοιχες "εθνικές" προκαταλήψεις: Στην Ολυμπιάδα της Βαρκελόνης, όπως σημείωσε στην αρμόδια επιτροπή του Συμβουλίου της Ευρώπης ο βέλγος βουλευτής Ντε Ντεκέρ, 35 χώρες δεν περιλάμβαναν γυναίκες στις ομάδες τους, ενώ μία από αυτές αρνήθηκε να παρελάσει στην εναρκτήρια τελετή επειδή μπροστά της βρισκόταν μια αθλήτρια.
Και δεν είναι μόνον αυτό. "Ενα 35% των αθλητών, δηλαδή οι γυναίκες, γίνονται κάθε φορά αντικείμενο σεξουαλικού εξευτελισμού", γράφει ο δημοσιογράφος και πανεπιστημιακός Αντριου Τζένινγκς. "Ενώ οι άνδρες δηλώνουν απλώς συμμετοχή, οι γυναίκες είναι υποχρεωμένες να υποβληθούν σε μια υποτιμητική εξέταση φύλου". Στην αρχή το τεστ φύλου θύμιζε γυναικολογική εξέταση. "Ηταν η σκληρότερη δοκιμασία της ζωής μου", θυμόταν αργότερα η Μέρι Πίτερς, χρυσή ολυμπιονίκης στο πένταθλο. "Ξάπλωσα και μου ζήτησαν να σηκώσω τα γόνατα. Είχα την αίσθηση ότι ψάχνουν για κρυμμένους όρχεις". Οι νέοι καιροί προμηνύονταν εξίσου βάναυσοι με τους παλιούς για τις γυναίκες που είχαν το θράσος να διεκδικήσουν το χρυσό μετάλλιο: Οι υψηλές επιδόσεις τους θεωρούνταν εκ προοιμίου ύποπτες, ενώ την ίδια εποχή, βοηθούντος και του ψυχρού πολέμου, οι ανατολικές αθλήτριες άρχισαν να αντιμετωπίζονται ως εργαστηριακά τέρατα εντεταλμένα να κατατροπώσουν τις πραγματικές γυναίκες της Δύσης.
Αλλά η δοκιμασία πιστοποίησης φύλου (Πανευρωπαϊκοί του '66) εξόργισε τις 243 αθλήτριες που αναγκάστηκαν να παρελάσουν γυμνές μπροστά στους γιατρούς. Ετσι, στην Ολυμπιάδα του Μεξικού (1968) προτιμήθηκε μια πιο "ουδέτερη" διαδικασία. "Αφού συνήθως οι άνδρες διαθέτουν ένα χρωμόσωμα Χ και ένα Ψ, ενώ οι γυναίκες δύο Ψ, τα τέρατα ήταν εύκολο να εντοπιστούν", σχολιάζει ο Α. Τζένινγκς. "Το γεγονός ότι εκατομμύρια άνθρωποι δεν αντιστοιχούν σε αυτόν τον τύπο δεν απασχόλησε ιδιαίτερα τους αρμοδίους". Το γενετικό τεστ συνεχίστηκε με παραλλαγές: Στο Μόναχο ο έλεγχος φύλου στηρίχθηκε στις τρίχες των αθλητριών, ενώ στη Βαρκελώνη υιοθετήθηκε η εξέταση PCR (αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης).
Οι διαμαρτυρίες γενετιστών (μεταξύ τους και ο καθηγητής Μάλκολμ Φέργκιουσον Σμιθ του Κέμπριτζ) και η απόφασή τους να μποϊκοτάρουν τα τεστ ως επισφαλή και αυθαίρετα δεν επρόκειτο να επηρεάσουν τους υπευθύνους της ΔΟΕ που διά στόματος του πρίγκιπα ντε Μερόντ, επικεφαλής της Ιατρικής της Επιτροπής, υποστηρίζει ότι "η όλη διαδικασία έχει στεφθεί από απόλυτη επιτυχία". Η "επιτυχία" αυτή έχει όμως στοιχίσει τη σταδιοδρομία και την ψυχική ισορροπία αρκετών αθλητριών. Κάποιες πάντως αμύνθηκαν: Ανάμεσά τους η αμερικανίδα κολυμβήτρια Κίρστεν Ουένγκλερ και η Ισπανίδα Μαρία Πατίνο που αποκλείστηκε το 1985 γιατί "είχε ανδρικά χρωμοσώματα". "Με πέταξαν έξω από την ομάδα και μου έκοψαν την υποτροφία", αφηγείται η ίδια. "Εχασα ακόμη την εμπιστοσύνη των φίλων μου, το καλό μου όνομα και τα καλύτερα χρόνια της ζωής μου".
Μόνον η άρνηση μιας κορυφαίας αθλήτριας να παραλάβει το χρυσό της μετάλλιο στην Ατλάντα, αν δεν καταργηθεί η εξευτελιστική εξέταση φύλου, θα μπορούσε να ταράξει αποτελεσματικά τα λιμνάζοντα νερά, υποστηρίζει ο Α. Τζένινγκς. Η απόφαση της Ομοσπονδίας Στίβου να ακολουθήσει μια πολιτική σύμφωνα με την οποία κάθε άτομο που έχει μεγαλώσει και ανατραφεί ως γυναίκα μπορεί να συμμετάσχει στα γυναικεία αγωνίσματα συνιστά ένα πρώτο θετικό βήμα. Ούτως ή άλλως, οι αθλήτριες βρίσκονται διαρκώς μπροστά σε έναν φαύλο κύκλο: καλούνται να αποδείξουν ότι αξίζουν όσο και οι άνδρες συνάδελφοί τους και ταυτόχρονα να πείσουν ότι στη σκληρή δοκιμασία της προπόνησης δεν απεμπόλησαν τα θηλυκά τους χαρακτηριστικά. Στο κλίμα αυτό, τα τεστ φύλου δεν αποτελούν παρά τη σύγχρονη -και επιστημονικοφανή- εκδοχή του μισογυνισμού που σημάδεψε την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων πριν από έναν ακριβώς αιώνα. Νομιμοποιούν, με άλλα λόγια, την καχυποψία που συνοδεύει τη συμμετοχή των γυναικών σε μια διοργάνωση που θεωρήθηκε ανέκαθεν ένας ύμνος στον ανδρισμό.


Τα στεφάνια του μαύρου βαρόνου

Στο μυαλό του βαρόνου ντε Κουμπερτέν, όταν σχεδίαζε την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, δεν υπήρχε πουθενά η γυναικεία παρουσία. Τα πράγματα γι' αυτόν ήταν απλά. Ο παγκόσμιος πρωταθλητισμός είναι μια υπόθεση μεταξύ ανδρών. Στο κάτω κάτω της γραφής, δεν ήταν άραγε οι Αρχαίοι Ελληνες οι πρώτοι που εξοστράκισαν τις γυναίκες όχι μόνο από το στίβο αλλά ακόμα και από τις κερκίδες των σταδίων τους;
Ο αποκλεισμός των γυναικών από τους αγώνες της αρχαιότητας έχει συνδεθεί με τη γυμνότητα των αθλητών. Υπάρχουν οι αφελείς μέχρι κρετινισμού ερμηνείες που συνδέουν τις δυο παραδόσεις με σχέσεις αιτιότητας: "Ορισμένοι επιμένουν ότι ο λόγος που αποκλείονταν οι παντρεμένες γυναίκες από τους Ολυμπιακούς Αγώνες δεν είναι θρησκευτικός όπως πιστεύουν πολλοί. Πολύ απλά, επειδή οι αθλητές έτρεχαν γυμνοί, προκαλούσαν συγκρίσεις ικανές να διαταράξουν την ηρεμία ενός νοικοκυριού." (G.Lagorce και R.Pariente, La Fabuleuse Histoire des Jeux Olympiques, Paris, 1972, σελ. 21). Οι πιο σοβαρές και λιγότερο φαλλοκεντρικές ερμηνείες επιμένουν στη θρησκευτική προέλευση της απαγόρευσης. Ο αγώνας ταχύτητας στο στάδιο ("δρόμος σταδίου") ήταν στις απαρχές του μια τελετή της επιστροφής της γονιμότητας στη μητέρα Γη. Στις αρχαίες αγροτικές θρησκείες ο "ιερογαμικός αγώνας" είχε θεσπισθεί προς τιμή των θεοτήτων της γονιμότητας. Η μορφή της γυναίκας, και ιδιαίτερα της παντρεμένης (δηλαδή της μητέρας), ήταν το ανθρώπινο ταμπού αυτών των τελετών. Η αυστηρότητα του μέτρου εικονογραφείται από τη σκληρότητα της τιμωρίας που περίμενε όσες παρέβαιναν τον ιερό κανόνα: θάνατος με κατακρήμνιση από έναν απότομο βράχο. Η μοναδική εξαίρεση επιβεβαιώνει τη θρησκευτική προέλευση της απαγόρευσης: η ιέρεια της Χαμύνης Δήμητρας παρευρισκόταν στην εναρκτήρια τελετή.
Ομως ο βαρόνος ντε Κουμπερτέν δεν είχε παρόμοιες τελετουργικές ευαισθησίες. Η μάχη που έδωσε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του για την εξαίρεση των γυναικών από τους Αγώνες στηριζόταν απλώς στις σεξιστικές φιλοσοφικές του αντιλήψεις. Τις διατύπωσε ο ίδιος στο έργο του Les Assises philosophiques de l' olympisme moderne, όπου μιλάει για "το ενήλικο άρρεν άτομο", ως μοναδική μορφή αθλητή: "Πρόκειται για μια αριστοκρατία, μια ελίτ, αλλά βεβαίως για μια αριστοκρατία με καταγωγή απολύτως εξισωτική, εφόσον δεν προσδιορίζεται παρά μόνο από τη σωματική υπεροχή του ατόμου και από τις μυϊκές του δυνατότητες πολλαπλασιασμένες ως ένα ορισμένο βαθμό από τη θέλησή του να προπονηθεί. Δεν είναι όλοι οι νέοι κατάλληλοι να γίνουν αθλητές. Αργότερα θα φθάσουμε ασφαλώς σε καλύτερη ιδιωτική και δημόσια υγιεινή και σε μέτρα τα οποία θα αποβλέπουν στην τελειοποίηση της φυλής (sic) και θα αυξήσουν πολύ τον αριθμό εκείνων που επιδέχονται έντονη αθλητική εκπαίδευση." Οσο για τους Αγώνες, σ' αυτούς "συγκεντρώνονται για να αναμετρήσουν τις δυνάμεις τους οι αθλητές των κατ' εξοχήν αρσενικών αγωνισμάτων, των αγωνισμάτων που αποβλέπουν στην άμυνα του ανδρός και την κυριαρχία του πάνω στον εαυτό του, πάνω στα στοιχεία της φύσης, πάνω στα ζώα, πάνω στη ζωή." Είναι αυτονόητο ότι σ' αυτή την κοσμοθεωρία ο ρόλος των γυναικών είναι προσδιορισμένος στο περιθώριο: "Στους Ολυμπιακούς Αγώνες ο ρόλος των γυναικών πρέπει να περιορίζεται κυρίως εκεί που ήταν και στις Ολυμπιάδες της αρχαιότητας, δηλαδή να στεφανώνουν τους νικητές".
Ο Κουμπερτέν επέμεινε μέχρι τέλους στον αποκλεισμό των γυναικών και διαδήλωνε την απέχθειά του σε κάθε ευκαιρία:
Το 1910: "Ασχέτως του πόσο σκληραγωγημένη μπορεί να είναι μια αθλήτρια, ο οργανισμός της δεν είναι φτιαγμένος για να ανέχεται ορισμένα σοκ. Τα νεύρα της κυβερνούν τους μυς της, έτσι το θέλησε η φύση. Τέλος η ίδια πειθαρχία που ασκείται επί των συναγωνιζομένων αρρένων για την καλή τάξη και την καλή εμφάνιση της συναντήσεως κινδυνεύει να επηρεασθεί και καθίσταται ανεφάρμοστη από τη συμμετοχή των γυναικών."
Το 1912: "Νομίζουμε ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες πρέπει να προορίζονται μόνο για άνδρες. Καθώς λέει το ρητό: μια πόρτα πρέπει να είναι κλειστή ή ανοικτή."
Το 1928: "Οσον αφορά την εισδοχή των γυναικών στους Αγώνες παραμένω απολύτως αντίθετος. Ηταν κατά της επιθυμίας μου η αποδοχή τους σε ένα αυξανόμενο αριθμό αγωνισμάτων."
Το 1934: "Προσωπικά δεν εγκρίνω τη συμμετοχή γυναικών σε δημόσια αγωνίσματα, πράγμα που δεν σημαίνει ότι πρέπει να απόσχουν από την άσκηση ενός μεγάλου αριθμού σπορ, υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα γίνουν δημόσιο θέαμα."
Το γράμμα των εντολών του βαρόνου δεν έγινε αποδεκτό. Το πνεύμα του όμως εξακολουθεί να επικρατεί στους σύγχρονους συνεχιστές του.


Και δεν έμοιαζαν ανδρογυναίκες

Οι οπαδοί του "ολυμπιακού κινήματος" ισχυρίζονται ότι η απουσία των γυναικών στην πρώτη σύγχρονη Ολυμπιάδα ήταν απολύτως φυσιολογική για τα δεδομένα της εποχής και θεωρούν αναχρονιστικές τις απόψεις όσων μιλούν για αποκλεισμό των γυναικών από την αναβίωση των αρχαίων αγώνων. Αλλά τα επιχειρήματα που επιστράτευσε συστηματικά ο βαρόνος ντε Κουμπερτέν προκειμένου να αιτιολογήσει το ασυμβίβαστο "ολυμπιακού ιδεώδους" και γυναικείας συμμετοχής μαρτυρούν ότι ο αποκλεισμός των γυναικών υπήρξε συνειδητός και προγραμματισμένος. Και αν θελήσουμε να εντάξουμε τις περί γυναικών απόψεις του αμφιλεγόμενου βαρόνου στα συμφραζόμενα του τέλους του 19ου αιώνα, θα διαπιστώσουμε ότι στην πραγματικότητα ο ντε Κουμπερτέν έπαιρνε θέση εναντίον της κίνησης για τη χειραφέτηση των γυναικών που την εποχή εκείνη βρισκόταν στο επίκεντρο μιας ζωηρής συζήτησης. Η κίνηση αυτή είχε κάνει ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία της στη Γαλλία προκαλώντας προφανώς την απέχθεια του αντιδραστικού βαρόνου, οπαδού εξάλλου και των ρατσιστικών θεωριών της εποχής του.
Τον καιρό που πραγματοποιούνταν οι Ολυμπιακοί της Αθήνας (1896), κάποιες γυναίκες τολμούσαν λοιπόν να ζητήσουν τη συμμετοχή του φύλου τους σε κάποια αγωνίσματα. Τις απόψεις τους απηχεί δειλά ένα ξεχασμένο σήμερα μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρρέν, ιδρύτριας της "Εφημερίδας των Κυριών", που δημοσιεύτηκε λίγα μόλις χρόνια μετά τους πρώτους Ολυμπιακούς και διαδραματίζεται στην Αθήνα του '96. ("Η Μάγισσα", τυπ. Παρασκευά Λεώνη, 1901). Στο μυθιστόρημα, ο ήρωας Κώστας Μεμιδώφ, Ελληνας από την Πόλη με "ανατολίτικες" κατά την Παρρέν απόψεις, τα χάνει όταν ανακαλύπτει ότι η πανέμορφη και"χειραφετημένη" Ελληνοαμερικανίδα ηρωίδα Αννα Δούαλ θα ήθελε να συμμετάσχει στο ολυμπιακό άσκημα της ξιφασκίας. Ας δούμε το σχετικό παράθεμα (σ.139): 
"-Και τι αγώνας είναι σήμερον το πρωί, ηρώτησεν ο Κώστας.
-Σήμερον είναι ξιφασκία. Και το αγώνισμα αυτό με ενδιαφέρει πολύ. Εις το σχολείον ήμουν η καλλιτέρα ξιφομάχος και, εάν εδέχοντο κυρίας, βεβαίως θα ελάμβανα μέρος. Ο Κώστας εστάθη.
-Ωστε είθε ξιφομάχος; την ερώτησεν με έκπληξιν.
-Ναι. Αγαπώ το σπαθί, ως αγαπώ όλας τας ασκήσεις. Δεν τρέχω βεβαίως. Αλλ' εις αντοχήν δρόμου θα ημπορούσα να συναγωνισθώ με οιονδήποτε.
Ο Κώστας εσκέπτετο: ώστε όσα είχαν αναγνώσει εις τας εφημερίδας δι' Αμερικανίδας μονομαχούσας ήσαν αληθή!
Και εν τούτοις η κόρη εκείνη κάθε άλλο εφαίνετο παρά ανδρογυναίκα. Ητο νέα, χαρίεσσα, εύμορφη, ενδυμένη με πολλήν καλαισθησίαν και τόσον ήμερη!"

(Ελευθεροτυπία, 14/7/1996)