ΚΙΝΗΤΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΩΝ 8:30

Η διαδήλωση στα χρόνια της κάμερας

1. /  2.

Σε είδα χθες στην τηλεόραση. Σε γνώρισα γιατί η κάμερα ζουμάρισε πάνω σου. Είχες την πιο επιτυχημένη παρουσία στη διαδήλωση. Δεν κατάλαβα ακριβώς τα αιτήματά σας, αλλά σίγουρα κλέψατε την παράσταση στο χθεσινό δελτίο.

Η κοινωνία του τηλε-θεάματος

Ισως δεν είμαστε μακριά από την εποχή που οι διαδηλώσεις δεν θα μετριούνται με τον αριθμό όσων συμμετέχουν, αλλά με τα ποσοστά που θα καταγράφουν τα μηχανάκια της (όποιας) AGB όταν εμφανίζονται στην τηλεόραση οι κινητοποιημένοι ή οι εκπρόσωποί τους. Πριν από δυο δεκαετίες, οι εφημερίδες μετρούσαν την ώρα που έκανε κάθε κομματικό μπλοκ να περάσει από την αμερικανική πρεσβεία κατά την πορεία του Πολυτεχνείου και έβγαζαν συμπεράσματα για τους πολιτικούς συσχετισμούς. Και οι μόνοι που ασχολούνταν με την τηλεοπτική παρουσία των πολιτικών συγκεντρώσεων ήταν οι κομματικοί μηχανισμοί και οι ειδικευμένοι τηλεσκηνοθέτες. Το "μέγα πλήθος" έχει σήμερα εξαφανιστεί στις πολυθρόνες του. Υπάρχει όμως ένα νέο "μέγα πάθος" των διαδηλωτών, προσαρμοσμένο στις επιταγές της νέας εποχής.
Ολοι γνωρίζουν ότι ένα γεγονός είναι "ανύπαρκτο" αν δεν περάσει σχετικό ρεπορτάζ στα τηλεοπτικά δελτία. Ομως για να τραβηχθεί το ενδιαφέρον της κάμερας και να ανοίξουν τα παράθυρά τους τα δελτία, απαιτείται μια εγγύηση "θεαματικότητας". Αυτή η θεαματικότητα, σπάνια εξασφαλίζεται από τους ίδιους τους στόχους της κινητοποίησης. Χρειάζεται να καταφύγουν οι διαδηλωτές ή οι απεργοί σε πρωτότυπα "τρικ" και να προκαλέσουν με την εμφάνισή τους, με τα συνθήματά τους, με τα πανό τους και με κάθε λογής αντικείμενο ή πράξη που θα τραβήξει τους προβολείς της δημοσιότητας πάνω τους. Εκατοντάδες αυτοσχέδιοι "Μπιρσίμ" θέτουν τις εμπνεύσεις τους στην υπηρεσία των συναγωνιστών τους, και στη δοκιμασία των επαγγελματιών του είδους. Καμιά κινητοποίηση δεν πρέπει να μοιάζει με κάποιαν άλλη, αν οι οργανωτές της φιλοδοξούν να τη δουν να επιπλέει στα κανάλια.
Το φαινόμενο δεν είναι νέο. Τα ριζοσπαστικά κινήματα της δεκαετίας του '60 χρησιμοποίησαν κατά κόρον τη μέθοδο του οπτικού εντυπωσιασμού και του χάπενινγκ για να προβάλλουν όχι μόνο κάποιο αίτημα, αλλά και τη διαφορετικότητά τους από την κατεστημένη πολιτική πρακτική. Στην Αμερική των "γίπις" η πολιτική έγινε ένα διαρκές χάπενινγκ χωρίς πρόγραμμα και συγκεκριμένη πολιτική. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον Πήγασο, το γουρούνι που πρότεινε ο Τζέρι Ρούμπιν κι η παρέα του για υποψήφιο Πρόεδρο στο Συνέδριο των Δημοκρατικών το 1968; Και στη Γερμανία του αντιαυταρχικού κινήματος πετούσαν τούρτες στους "λακέδες του ιμπεριαλισμού" και πρόβαλλαν με εικόνες την πεποίθησή τους ότι η αλλαγή της κοινωνίας πρέπει να ξεκινήσει από την επανάσταση στην καθημερινή ζωή.
Ολες αυτές οι κινήσεις θεμελιώνονταν στις αναλύσεις της "κοινωνίας του θεάματος" που έγιναν της μόδας για πρώτη φορά εκείνη την εποχή. Εφόσον όλη η κοινωνική δυναμική στηρίζεται πλέον στο "θέαμα", οφείλουν και οι εξεγερμένοι κάθε είδους να υποδηλώνουν την παρουσία τους με εικόνες. Φρόντιζαν, πάντως, αυτές οι εικόνες να προκαλούν την κατεστημένη πολιτική ηθική και εισπράττονταν σχεδόν πάντοτε ως προβοκατόρικες, αναρχικές και ανήθικες συμπεριφορές.
Αν θελήσει κανείς να συγκρίνει εκείνη την περίοδο με τις σημερινές μορφές θεαματικής επένδυσης των διαδηλώσεων, διαπιστώνει ότι οι περισσότερες εμπνεύσεις των 68άρηδων που τότε ξεσήκωναν θύελλα διαμαρτυρίας, επαναλαμβανόμενες σήμερα προκαλούν απλώς το χαμόγελο. Ο σύγχρονος τηλεθεατής είναι εξοικειωμένος με κάθε είδους παράδοξα θεάματα. Αλλά δεν είναι και στις προθέσεις των σύγχρονων διαδηλωτών να προκαλέσουν. Αντίθετα, στις περισσότερες περιπτώσεις, οι εντυπωσιακές μορφές κινητοποίησης συμβαδίζουν με απολύτως ειρηνικές και ήπιες διαμαρτυρίες. Είναι δείγμα καλής οργάνωσης και όχι εκδήλωση αυθόρμητου ξεσπάσματος όπως τότε. Η εικόνα του σύγχρονου διαδηλωτή δεν ξαφνιάζει: ο αγρότης είναι "ντυμένος αγρότης" πάνω στο τρακτέρ του, και ο καθηγητής δίνει ρεσιτάλ καλού γούστου στα συνθήματα, τις μεταμφιέσεις, το κέφι.
Το διεθνές φαινόμενο περιγράφεται με γλαφυρό -αν και υπηρεσιακό- ύφος στο επίσημο όργανο του αμερικανικού FBI (τ.1, 1996): "Η εικόνα της κοινής γνώμης για τις κοινωνικές διαμαρτυρίες εστιάζεται συνήθως στο περιθώριο. Εχουμε την εντύπωση ότι πρόκειται πάντοτε για παρασυρμένους διαμαρτυρόμενους που καθοδηγούνται από εξτρεμιστικές αντιλήψεις. Μας έρχονται στο νου εικόνες από γυμνοπόδαρους χίπηδες με φανελάκια και παλιά μπλουτζίν. Ομως οι σύγχρονοι διαδηλωτές συνήθως είναι συντηρητικά ντυμένοι, μερικοί μάλιστα φορούν και ρούχα σινιέ. Είναι κι αυτοί αφοσιωμένοι σ' ένα στόχο, αλλά οι θέσεις τους είναι λιγότερο ριζοσπαστικές. Ενώ η παλιά σχολή κραύγαζε προς τον μέσο αμερικανό 'Εμείς είμαστε διαφορετικοί', οι διαδηλωτές του '90 υποστηρίζουν ότι 'Εμείς είμαστε ο μέσος αμερικανός'. Ενώ παλιότερα θεωρούσαμε τη διαδήλωση ως πεδίο δράσης των εξτρεμιστών, σήμερα την αντιμετωπίζουμε ως μια θεμιτή μορφή κοινωνικής αλλαγής. Και κάποιοι διαμαρτυρόμενοι που κάποτε χαρακτηρίζονταν ως αντιδραστικοί (όπως οι χριστιανικές ομάδες που διαδηλώνουν κατά των αμβλώσεων) θεωρούνται σήμερα θαρραλέοι υπέρμαχοι μιας ευγενικής ιδέας."
Στη μεταβολή αυτή έχει παίξει ιδιαίτερο ρόλο η τηλεόραση, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον της στη μορφή των κινητοποιήσεων και εξισώνοντας όλες τις ομάδες των διαδηλωτών κάτω από τη γενική ταμπέλα. Απαίτηση, ακόμα, της τηλεόρασης είναι η εξατομίκευση, η προσωποποίηση κάθε κοινωνικού αγώνα, η ανακάλυψη -έστω και με το ζόρι- κάποιου πρωταγωνιστή.
Υπάρχει, όμως, και μια θετική πλευρά στην ασφυκτική αυτή παρακολούθηση των διαδηλώσεων. Συμβουλευόμαστε και πάλι το εγχειρίδιο του FBI: "Κατά τη διάρκεια των διαδηλώσεων οι συλλήψεις και οι μέθοδοι απόκρουσης που χρησιμοποιεί η αστυνομία έχουν καταστεί αντικείμενα διαφανή για το κοινό." Κατόπιν τούτου η αστυνομία είναι υποχρεωμένη να επιλέγει κάποιες ήπιες μορφές: "Βλέποντας τα βίντεο των ειδήσεων, τις φωτογραφίες των εφημερίδων και τα σχόλια των μέσων ενημέρωσης, το αρχηγείο κατέληξε ότι αυτές οι (βίαιες) τεχνικές είχαν ελάχιστα θετικά αποτελέσματα, και δυσανάλογα μεγάλο κόστος."
Το "έργο" το είδαμε κι εμείς στις πρόσφατες αγροτικές κινητοποιήσεις, όταν οι συνδικαλιστές της αστυνομίας ξεκαθάρισαν ότι δεν είναι διατεθειμένοι να γίνουν "θέαμα" με μια κατασταλτική παρέμβαση και την ίδια ώρα οι απόγονοι των εξεγερμένων του Κιλελέρ τους έραιναν με άνθη. Αυτό είναι ίσως το πρώτο σημάδι "απεξάρτησης" των εμπλεκομένων μερών μιας διαδήλωσης από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό της τηλεόρασης. Είναι στη φύση του τηλεοπτικού δελτίου να εύχεται μετωπικές συγκρούσεις και να ευνοεί την κορύφωση των αντιπαραθέσεων. Οσο πιο αδιέξοδη μια κοινωνική διαμαρτυρία, όσο μικρότερη σχέση έχει με ευρύτερα κοινωνικά προβλήματα, όσο πιο μαύρο το διαφαινόμενο τέλος της, τόσο το καλύτερο. Δεν ξεχνάμε τις "ζωντανές συνδέσεις" των δελτίων με τα Προπύλαια της Ακρόπολης, όπου είχε σκαρφαλώσει ένας απελπισμένος συμπολίτης μας, διεκδικώντας... Ποιος να θυμάται;
Οταν οι διαδηλωτές (ή και η αστυνομία) δεν κάνουν τη χάρη στο δελτίο ειδήσεων, κινδυνεύουν με τηλεοπτικό αποκλεισμό. Ισως καμιά φορά αξίζει τον κόπο.


Από το Βελιγράδι με αγάπη

Κάθε εποχή έχει και τα δικά της πρότυπα για τον ιδανικό τρόπο εξωτερίκευσης της κοινωνικής διαμαρτυρίας. Πριν από τρεις σχεδόν δεκαετίες, τα οδοφράγματα του παρισινού Καρτιέ Λατέν καθιέρωσαν το πρότυπο για τις εξεγέρσεις μιας ολόκληρης γενιάς νέων σε ολόκληρο τον κόσμο - ακόμα και για πολιτικά κινήματα με ιδεολογία και στόχους ολοκληρωτικά διαφορετικούς (όπως μαρτυρά, μεταξύ άλλων, και η υιοθέτηση του "68άρικου" στιλ από τους ακροδεξιούς φοιτητές της αντιμεταρρυθμιστικής αναταραχής του 1983, στο ίδιο το Παρίσι). Κατά πάσα πιθανότητα, οι φετινές κινητοποιήσεις των Σέρβων φοιτητών προορίζονται να αποτελέσουν ένα αντίστοιχο μοντέλο για την τεχνική της διαδήλωσης στα χρόνια που βρίσκονται μπροστά μας. Αυτό δεν οφείλεται τόσο στις όποιες πολιτικοϊδεολογικές επεξεργασίες τους (οι οποίες δε φαίνεται να ξεπερνούν το αφελές γενικό δημοκρατικό πλαίσιο του ανατολικοευρωπαϊκού 1989), όσο στις συνθήκες κάτω από τις οποίες βρέθηκαν υποχρεωμένοι να διεξάγουν τον αγώνα τους, ενάντια σ' ένα αυταρχικό καθεστώς που αφορμή ζητούσε για να νομιμοποιήσει το σωτήριο (για το ίδιο) κατασταλτικό αιματοκύλισμα. Στερημένοι τη δυνατότητα προσφυγής στη "συμβολική βία" κι αισθανόμενοι ταυτόχρονα την ανάγκη να συντηρήσουν πάση θυσία το ενδιαφέρον των διεθνών ΜΜΕ, οι φοιτητές του Βελιγραδιού αποδύθηκαν σ' έναν αγώνα εφευρετικότητας ενάντια στον κίνδυνο της πλήξης που απειλούσε τις καθημερινές -για περισσότερες από 100 ημέρες- πορείες τους. Μια ειδική "ομάδα ιδεών" συγκροτήθηκε επί τούτου και συνεδρίαζε καθημερινά. Την αποτελούσαν 70 εκπρόσωποι όλων των σχολών, δεχόταν και συζητούσε κάθε λογής προτάσεις από οποιονδήποτε ενδιαφερόμενο.
Το αποτέλεσμα μπορεί να θεωρηθεί απολύτως επιτυχές. Μπορεί η προσφορά λουλουδιών και γλυκών ή το πανό με τη διακήρυξη των φιλικών αισθημάτων (1-3) να μην εμπόδισε τους άνδρες των σερβικών ΜΑΤ να ασκήσουν τα "συνήθη" καθήκοντά τους όταν ήρθε η ώρα, όμως η κατάκτηση της συμπάθειας των ξένων ΜΜΕ και, κατ' επέκταση, της διεθνούς κοινότητας, ήταν δεδομένη. Και πώς να μη γνωρίσουν δημοσιότητα εικόνες όπως το ομοίωμα του ("φυλακισμένου") Μιλόσεβιτς (4), ο σύγχρονος Διογένης που "ψάχνει τη δημοκρατία" με το φανάρι (5) ή η συλλογική σφυρίχτρα-γίγας (6), που θαρρείς πως συμπυκνώνει τα εκατομμύρια σφυρίγματα των αγανακτισμένων πολιτών που τους έκλεψαν τη νίκη μέσα από τα χέρια με τον πιο απροκάλυπτα βάναυσο τρόπο; Η ειρηνική διάθεση των διαδηλωτών θα γίνει πειστικότερη όταν αυτοί κατεβαίνουν στο δρόμο μαζί με τα αγαπημένα τους κατοικίδια (7) ή σπάζουν την ανία της αναμονής μπροστά στις αλυσίδες των ΜΑΤ με μια παρτίδα σκάκι (8). Πόσο μάλλον όταν παίρνουν το ρίσκο να φέρουν στην πρώτη γραμμή της αντιπαράθεσης και τα μουσικά τους όργανα... (9)


Παράθυρα αλά γαλλικά

Το μεγαλύτερο απεργιακό κίνημα της τελευταίας δεκαετίας στις χώρες της αναπτυγμένης Δύσης ήταν οι κινητοποιήσεις του Δεκεμβρίου 1995 στη Γαλλία εναντίον των προσπαθειών της κυβέρνησης Ζιπέ για νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση του συστήματος κοινωνικών ασφαλίσεων. Τρεισήμισι βδομάδες απεργίας σε μια σειρά ζωτικούς κλάδους του δημόσιου τομέα (συγκοινωνίες, ηλεκτρισμός, φωταέριο, τηλεπικοινωνίες, εκπαίδευση) και μαζικές διαδηλώσεις μέχρι και 2.000.000 ατόμων έδωσαν το στίγμα μιας κοινωνικής αναμέτρησης που αναμένεται να επαναληφθεί τα ερχόμενα χρόνια σε ουκ ολίγες χώρες της εκσυγχρονιζόμενης ηπείρου μας. Οπως ήταν φυσικό, η σημασία των σύγχρονων τηλεοπτικών ΜΜΕ κάθε άλλο παρά ξέφυγε από την προσοχή των απεργών - κι έτσι, αντί για το λιτό και σοβαρό ύφος των εξεγερμένων του παρελθόντος, είδαμε για πρώτη φορά να δοκιμάζονται σε μαζική κλίμακα στο "πεζοδρόμιο" οι -γνωστές πλέον- τεχνικές προσέλκυσης του ενδιαφέροντος της κάμερας: βεγγαλικά, σφυρίχτρες, καραμούζες, ταμπούρλα, παρελάσεις μεταμφιεσμένων, και ούτω καθεξής. Χαράς ευαγγέλια για τα κανάλια, ιδιωτικά και κρατικά, ντόπια και ξένα.
Μη νομιστεί, ωστόσο, ότι αυτή η επιτυχημένη προβολή των απεργιακών χάπενινγκ σήμανε και κάποια νίκη του κινήματος στο επίπεδο της πληροφόρησης επί της ουσίας. Ακριβώς το αντίθετο. Η οργή και η ευρηματικότητα των διαδηλωτών χρησιμοποιήθηκαν από τις "εκπομπές ανάλυσης" και τα τοκ σόου κυρίως ως εικονογράφηση των επίσημων απόψεων. Η ανάλυση της Le Monde για μια τυπική περίπτωση του είδους (La France en directe, κανάλι France 2, 1/12/95) είναι αρκετά διαφωτιστική: σε δυο ώρες εκπομπής, τέσσερις ομάδες απεργών από διάφορες περιοχές της Γαλλίας είχαν ένα τέταρτο για να καταθέσουν από τα "παράθυρα" την αγανάκτησή τους - κι ύστερα, υπουργοί και φιλελεύθεροι "ειδήμονες" ανέλαβαν να εξηγήσουν στο κοινό το πώς και το γιατί...

(Ελευθεροτυπία, 16/3/1997)