ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΓΙΟΥΣ ΤΟΠΟΥΣ

Οι φυλές των προσκυνητών

1. /  2. 

Την ίδια ώρα που οι περισσότεροι Ελληνες κάνουν τις τελευταίες ετοιμασίες για τον οβελία, μια σημαντική μερίδα συμπατριωτών μας αναζητεί τη θεία φώτιση στους Αγίους Τόπους. Εκεί θα συναντήσουν πιστούς όλων των χριστιανικών δογμάτων, αλλά και μουσουλμάνους και ισραηλίτες. Είναι όλοι τους προσκυνητές.

Το κυνήγι της χαμένης ψυχής

"Κάθε προσκυνητής βλέπει τα πράγματα με τον δικό του τρόπο, υπάρχουν ωστόσο όρια στο τι μπορεί να αντιπροσωπεύει το προσκύνημα, στο σχήμα και τη μορφή που μπορεί να πάρει, στις αλήθειες που μπορεί να αποκαλύψει". Γράφοντας τις γραμμές αυτές, ο Εντουαρντ Σαϊντ είχε κατά νου τα ταξίδια γάλλων και βρετανών περιηγητών του περασμένου αιώνα στην Ανατολή και τους Αγίους Τόπους. Μόνο που τα λόγια του δίνουν το περίγραμμα μιας δραστηριότητας που, όσο κι αν μεταμορφώθηκε στο πέρασμα των αιώνων, διατηρεί ακόμη αρκετά από τα πανάρχαια χαρακτηριστικά της. Πράγματι, δύσκολα θα βρούμε άλλη ανθρώπινη συνήθεια τόσο διαδεδομένη στο χώρο και τόσο ανθεκτική στο χρόνο όσο το ταξίδι σε τόπους ιερούς με στόχο το προσκύνημα. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, παραμένει σταθερή η πεποίθηση ότι η δέηση ή η τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων είναι αποτελεσματικότερη σε κάποιους συγκεκριμένους τόπους: στους τόπους όπου γεννήθηκαν, πέθαναν, θαυματούργησαν, μαρτύρησαν ή απλώς εμφανίστηκαν θεοί και άγιοι, στα σημεία όπου υπήρχαν αγάλματα, ναοί, εκκλησίες, λείψανα αγίων ή θαυματουργές εικόνες, στα μέρη όπου διαδραματίστηκαν τα σημαντικότερα γεγονότα της ιστορίας κάθε θρησκείας.
Διαπερνώντας εποχές και πολιτισμούς, η κοινή πίστη στη σημασία του προσκυνήματος συνδέει μεταξύ τους και τις πιο διαφορετικές θρησκείες. Κι αν σήμερα έχουν εκλείψει πια τα κίνητρα που κατά την αρχαιότητα οδηγούσαν τα βήματα των προσκυνητών στους ναούς της Παλλάδας Αθηνάς, της Αφροδίτης των Κυθήρων, της Αφροδίτης της Πάφου ή της Εφέσιας Αρτέμιδος, στην Ελεφαντίνη και την Ηλιούπολη της Αιγύπτου ή στο μαντείο του Αμμωνα Ρα στη Λιβύη, ο πυρήνας του "θρησκευτικού τουρισμού" παραμένει ο ίδιος: η μετακίνηση για λόγους θρησκευτικούς συνεχίζει να υπόσχεται στον ταξιδιώτη κάτι πολυτιμότερο από τη γνωριμία ενός ξένου τόπου, έναν ελκυστικό συνδυασμό του τερπνού (της επίσκεψης σε μέρη συνήθως εξωτικά) μετά του ωφελίμου (τη σωτηρία της ψυχής του). Εξάλλου, κατά πολλούς, η γέννηση του σύγχρονου τουρισμού οφείλει πολλά στην παράδοση του λατρευτικού ταξιδιού. Ο Τόμας Κουκ, θυμίζει πρόσφατο σχετικό αφιέρωμα του ιταλικού L' Espresso (27/3), προτού γίνει ο πατριάρχης των ταξιδιωτικών πρακτόρων της νεότερης εποχής, ήταν ένας απλός ιεροκήρυκας. Κι όταν στις 5 Ιουλίου 1841 φόρτωνε σε ένα αγγλικό τρένο τους πρώτους 570 πελάτες του για ένα καλά οργανωμένο προσκύνημα, ήταν απόλυτα πεισμένος ότι εκτός από το ταξίδι τούς προσέφερε και την άφεση των αμαρτιών τους.
Από τότε, τα τουριστικά πακέτα με το διττό περιεχόμενο (του ταξιδιού και της μεταμέλειας) γνωρίζουν όλο και μεγαλύτερη ανάπτυξη. Με αποτέλεσμα, όπως γράφτηκε χαρακτηριστικά, η Λούρδη στη Γαλλία να ανταγωνίζεται τις Κάννες σε ξενοδοχειακές μονάδες, ενώ το ισπανικό προσκύνημα του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα να μην υστερεί της Ντίσνεϊλαντ. Την ίδια ώρα, ο παγκόσμιος χάρτης του θρησκευτικού τουρισμού είναι κατάστικτος από σημεία όπου οι πιστοί των διαφορετικών θρησκειών συρρέουν από τα πέρατα της γης για να πραγματοποιήσουν το πανανθρώπινο όνειρο του "χατζή". Πέρασε πια ανεπιστρεπτί ο καιρός που ένα ταξίδι στους Αγίους Τόπους προϋπέθετε πολύχρονη ψυχική και υλική προεργασία, ένα στοίχημα ζωής που μπορούσε να κοστίσει στον πιστό ακόμη και το θάνατο. Τον 16ο αιώνα, σύμφωνα με υπολογισμούς του γάλλου ιστορικού Φερνάν Μπροντέλ, το θαλάσσιο ταξίδι από τη Βενετία έως τους Αγίους Τόπους διαρκούσε κατά μέσο όρο 43 ημέρες, ενώ για την επιστροφή απαιτούνταν τουλάχιστον 93 ημέρες. Τέσσερις αιώνες αργότερα, η εκμηδένιση των αποστάσεων έχει μετατρέψει το επικίνδυνο ταξίδι σε ανώδυνη μετακίνηση. Η μαζικότητα είναι ένα από τα αποτελέσματα της αλλαγής των συνθηκών: Περί τα δύο εκατομμύρια είναι σήμερα οι μουσουλμάνοι που επισκέπτονται κάθε χρόνο τη Μέκκα, ενώ το 1939 δεν ξεπερνούσαν ακόμη τις 60 χιλιάδες. Οσο για τους καθολικούς, στα 20-30 εκατομμύρια υπολογίζονται οι προσκυνητές που θα συρρεύσουν στο Βατικανό για το ιωβηλαίο του 2000.
Κοινό το ταξίδι, αλλά διαφορετικοί οι τόποι προορισμού. Με την εξαίρεση των προτεσταντών που από νωρίς κατήγγειλαν την εμπορευματοποίηση (υλική και πνευματική) των προσκυνημάτων, οι υπόλοιποι χριστιανοί συνεχίζουν να δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα ταξίδια στους ιερούς τους τόπους, μια συνήθεια που τη διατηρούν από τον 4ο αιώνα. Βασικό προσκύνημά τους η Ιερουσαλήμ, αλλά όχι το μοναδικό. Στα πολλά ιερά μέρη της καθολικής εκκλησίας συγκαταλέγονται η Ρώμη (εκεί που μαρτύρησαν οι άγιοι Πέτρος και Παύλος), η Λούρδη (μέρος θαυματουργό, όπου εμφανίστηκε το όραμα της Παναγίας το 1858), η Παναγία της Σάρτρ, το Μον Σεν Μισέλ, η Λα Σαλέτ, η Παναγία ντελ Πιλάρ στη Σαραγόσα κ.ο.κ. Η Παναγία της Τήνου, τα λείψανα του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, του Αγίου Γεράσιμου στην Κεφαλλονιά και του Αγίου Διονύσιου στη Ζάκυνθο αποτελούν μερικά από τα σπουδαιότερα προσκυνήματα για τους ορθοδόξους.
Στα μέσα Απριλίου ήταν φέτος η σωστή εποχή για την επίσκεψη στη Μέκκα, το βασικό προσκύνημα των μουσουλμάνων, ένα ταξίδι που οφείλουν να πραγματοποιήσουν μία τουλάχιστο φορά στη ζωή τους. Με ειδικό λευκό ένδυμα και καλυμμένο το κεφάλι, άνδρες και γυναίκες επί πέντε συνεχείς ημέρες καλούνται να ακολουθήσουν εκεί την τελετουργία που θα τους μετατρέψει σε "χατζήδες". Συχνά συνδυάζουν την επίσκεψη αυτή με ένα προσκύνημα στη Μεδίνα, όπου βρίσκεται ο τάφος του Προφήτη, και αποτελεί τον δεύτερο σημαντικότερο ιερό τους τόπο. Τρίτη άγια πόλη η Ιερουσαλήμ με το περίφημο Τέμενος του Ομάρ, από όπου αναλήφθηκε στους ουρανούς ο Μωάμεθ, σε ένα σημείο της Παλιάς Πόλης εξίσου ιερό για εβραίους και χριστιανούς.
Εκτός όμως από τους γνωστούς στη Δύση ιερούς τόπους εβραίων, χριστιανών και μουσουλμάνων, άπειρα είναι τα προσκυνήματα και των άλλων, πιο άγνωστων σε μας, θρησκειών. Στην Κίνα, για παράδειγμα, υπάρχουν εννέα ιερά βουνά, από τα οποία τα πέντε συνδέονται με τον ταοϊσμό και τα άλλα τέσσερα με το βουδισμό. Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Βούδα, κάθε πιστός οφείλει να επισκεφθεί ένα τουλάχιστον από τέσσερα ιερά σημεία της Ινδίας (Λουμπίνι, Μποντγκάγια, Ιζιπατάνα, Κουσινάρα). Ετσι, στο πέρασμα των αιώνων, εκατομμύρια υπήρξαν οι πιστοί από κάθε γωνιά της Ασίας που πραγματοποίησαν το προσκύνημα αυτό, ενώ το θέμα της μετάβασης σε έναν από τους τέσσερις άγιους τόπους της Ινδίας αποτέλεσε βασικό μοτίβο της βουδιστικής φιλολογίας. Εξίσου σημαντική είναι η επίσκεψη στα μέρη εξαγνισμού (τίθρα) για τους ινδουιστές. Το Αλαχαμπάντ στο Γάγγη, αλλά και το Μπεναρές, είναι δύο από τα χιλιάδες ιστορικά προσκυνήματά τους.
Διαχρονικό και ευρύτατα διαδεδομένο, το ταξίδι στους ιερούς τόπους δεν συνιστά ωστόσο μια ενιαία ανθρώπινη εμπειρία. Αν κρίνουμε από τους πολλούς προσκυνητές που μίλησαν για την προσωπική τους εμπειρία, τα κίνητρά τους είναι συχνά διαφορετικά, άλλες και οι αναμονές τους από την επίσκεψη. Δεν πρόκειται απλώς για το προφανές δίλημμα τουρισμός ή πίστη. Ορισμένοι μοιάζουν να συμμερίζονται την ελπίδα ότι το ταξίδι θα σημάνει τη ρήξη με το ίδιο τους το παρελθόν, στάση που ο ιστορικός Ζ. Ντιμπί εντόπισε ήδη στον δυτικό Μεσαίωνα. Αλλοι αντιμετωπίζουν το προσκύνημα ως διαδικασία αποκάλυψης της αλήθειας, όπως ο Μάλκολμ Χ που μόνο στη Μέκκα θα πειθόταν για τη σημασία του Ισλάμ στον αγώνα του. Υπάρχουν όμως και κάποιοι, όπως ο Μαρκ Τουέιν, που το τέλος του ταξιδιού νιώθουν μια έντονη αμηχανία: "Δεν καταφέρνω να αντιληφθώ ότι εδώ που κάθομαι κάθησε ένας θεός, ότι βλέπω το ρυάκι και τα βουνά που αντίκρισε αυτός ο θεός. (...) Οι θεοί, όπως τους καταλαβαίνω εγώ, κρύβονται πάντοτε στα σύννεφα κι είναι πολύ μακρινοί."


Rafting, trekking και ...churching

Δεν χρειάζεται να περιμένουμε το Πάσχα για να αντιληφθούμε ότι και στη χώρα μας -όπως σ' όλο τον κόσμο- ο προσκυνητής αποτελεί έναν ειδικό στόχο της τουριστικής βιομηχανίας. "Αργή αλλά σταθερή ανάπτυξη παρουσιάζει ο θρησκευτικός τουρισμός. Με κέντρο τις Μητροπόλεις, τις μεγάλες ενορίες της πρωτεύουσας αλλά και διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις, διοργανώνονται επισκέψεις σε θρησκευτικούς τόπους, είτε με αφορμή κάποια θρησκευτική εορτή, εκδήλωση ή τελετή, είτε όχι. Οι συμμετέχοντες στις επισκέψεις αυτές ανήκουν συνήθως στην τρίτη ηλικία", σημειώνει το περιοδικό "Τουρισμός και Οικονομία" (Απρίλιος, 1994). Προφανώς, τα "ταξίδια του Θεού", δεν απασχολούν αποκλειστικά τα εκατοντάδες γραφεία ενοικιάσεως πούλμαν στις κατά τόπους ενορίες (τα οποία οφείλουν στους προσκυνητές περίπου το 20% του τζίρου τους), αλλά ολόκληρο τον κλάδο του τουρισμού. Οπως μας εξηγεί ο ειδικός στον τουρισμό, ερευνητής του ΕΚΚΕ, Πάρις Τσάρτας, "δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρόκειται για την πιό οργανωμένη, σχεδόν συντεταγμένη, ειδική αγορά, και ότι, ανεξάρτητα από τη μικρομεσαία εισοδηματική κατάσταση αυτού του είδους των ταξιδιωτών, ο αριθμός τους αυξάνεται σταθερά". Επομένως και τα κέρδη, του σχετικού δικτύου, δεν πάνε πίσω.
Μόνο στο εσωτερικό της χώρας διακινούνται -προς τα πάσης φύσεως Μοναστήρια- γύρω στα 300.000 άτομα, κάθε χρόνο. Η Εκκλησία έχει τους δικούς της λόγους να τα ενθαρρύνει. Πέρα από το το πλήθος των "προσκυνηματικών οδηγών", των "οδοιπορικών", και του υπόλοιπου σχετικού καθοδηγητικού υλικού που διαθέτει στους πιστούς, η Εκκλησία παρεμβαίνει ακόμα πιο δυναμικά. Λίγες μέρες, π.χ, πριν το φετινό Πάσχα, διαβάσαμε ορισμένες σχετικές λεπτομέρειες: "Ηδη οι Ελληνορθόδοξες Μητροπόλεις της Ευρώπης, με πρωτοβουλίες, σε τοπικό επίπεδο, αλλά οργανωμένα και μελετημένα μέσα στο πνεύμα που τους έχει εμπνεύσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο, πραγματοποιούν προσκυνηματικές εκδρομές στον ομφαλό της Χριστιανοσύνης και του Ελληνορθόδοξου Πνεύματος, την Κωνσταντινούπολη (...) Πηγαίνουν στο Φανάρι για να πάρουν την ευλογία του Οικουμενικού Πατριάρχη, που αποτελεί επί αιώνες το σύμβολο ενότητος του Γένους, από την παρουσία του οποίου αναβλύζουν τα οράματα του Ελληνισμού" ("Καθημερινή", 6.4. 1997). Σε διάφορες ενορίες του λεκανοπεδίου βλέπουμε φυλλάδια εξειδικευμένων ταξιδιωτικών γραφείων, τα οποία "πραγματοποιούν συνεχώς εκδρομάς εις τους Αγίους Τόπους καθ' όλον το έτος, υπό την αιγίδα της εν Ελλάδι Εξαρχίας του Παναγίου Τάφου". Και βεβαίως, οι μετακινήσεις προσκυνητών από τους τουρ οπερέιτορς "υπό την αιγίδα" εκατοντάδων Κληρικών, Ηγουμένων, αλλά και άλλων ημι-θρησκευτικών παραγόντων, δεν έχει τελειωμό. Από τον Οσιο Πατάπιο, τη Φανερωμένη και τον Αγιο Ραφαήλ, έως την Καπερναούμ, το Περιβόλι της Παναγιάς και τον Γολγοθά. Για όλα τα γούστα και όλα τα βαλάντια.
Ως ξεχωριστό είδος -target group στη γλώσσα του μάρκετινγκ- οι προσκυνητές, αλλά και όλοι οι θρησκευόμενοι πελάτες, προσεγγίζονται μέσω μιας ειδικής γλώσσας. Οι ταξιδιωτικοί πράκτορες, όλου του φάσματος, γνωρίζουν πολύ καλά τον κώδικα. Οταν πρόκειται να στείλεις ειδικό κόσμο το Πάσχα στην Πάτμο ή στη Χίο, π.χ, τα νησιά αυτομάτως γίνονται Ιερά και όχι "ηλιόλουστα, καταγάλανα, κοσμοπολίτικα" κ.λπ. Την Μ. Πέμπτη, δεν έχει ταβερνάκι, ουζάκι και μπαράκι, αλλά "παρακολούθηση της αναπαράστασης του Νιπτήρα η οποία γίνεται μόνο στην Πάτμο και τα Ιεροσόλυμα". Το πακέτο της εκδρομής στην "Πολιτιστική Πρωτεύουσα", μετονομάζεται σε "Πάσχα στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη". Και στις Φέρρες αν φέρεις κόσμο την Ανάσταση, θα προβάλεις "τον περίφημο ναό Κοσμοσωτήρος του 12ου αιώνα, το σύμβολο της Θράκης, με τα περίφημα ψηφιδωτά και την κρύπτη", και θα έχεις προσλάβει κάποιον θρησκευτικό "ειδικό ομιλητή". Ακόμα και στο Μόντε Κάρλο θα βρεις τρόπο να ικανοποιήσεις τις θρησκευτικές ανάγκες των τουριστών σου: "Θα επισκεφθούμε τα Ανάκτορα και το ονομαστό Καζίνο. Το βράδυ θα παρακολουθήσουμε την τελετή της Ανάστασης σε ορθόδοξη εκκλησία. Και μετά μεζέδες στο ξενοδοχείο, προσφορά του γραφείου μας".
Τα πρακτορεία που μεταφέρουν χιλιάδες προσκυνητές στους Αγίους Τόπους και το Σινά, ιδίως την περίοδο των Παθών του Κυρίου, ξέρουν ότι έχουν να κάνουν με "τον σκληρό πυρήνα", με τους πιο αυστηρούς από τους θεοσεβείς πελάτες τους. Σέβονται την κατανυκτική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία ζουν οι προσκυνητές, και οφείλουν να διασκεδάσουν τις πολλαπλές τους ανασφάλειες. Απευθύνονται, κυρίως, σε ανθρώπους μεγάλης ηλικίας, με ελάχιστες ταξιδιωτικές εμπειρίες και φόβο για τον όποιο ξένο. Αν αναλογιστούμε την περσινή δολοφονική επίθεση που δέχτηκε ένα γκρουπ Ελλήνων στο Κάιρο (προερχόμενο από τους Αγίους Τόπους) ή κάμποσα άλλα τραγικά ατυχήματα σε ανάλογες εκδρομές, μπορούμε να καταλάβουμε τη δυσκολία στη χάραξη μιας αποτελεσματικής στρατηγικής προσέλκυσής τους. Ξεκινώντας από το συμβολικό πεδίο, δεν χρησιμοποιούν τη λέξη Ιερουσαλήμ. Γράφουν, ει δυνατόν με βυζαντινούς χαρακτήρες, π.χ, "Πάσχα στα Ιεροσόλυμα". Αποφεύγουν τη χρήση κάθε μη βιβλικού τοπωνύμιου. Υπογραμμίζουν τα προσφερόμενα νηστίσιμα γεύματα, τη λιτότητα της φιλοξενίας (και όχι τα πολλά αστέρια των ξενοδοχείων) και τη χριστιανική σημασία κάθε στιγμής του προγράμματος: "Αναχώρηση νωρίς το πρωί για την Ιερά Μονή του Αγίου Γεωργίου Χοτζεβίτου όπου βρίσκονται το σπήλαιο του Προφήτη Ηλία και ο τόπος προσευχής Ιωακείμ και Αννης για την ατεκνία τους". "Ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων κ. Διώδωρος Α' νίπτει συμβολικώς τους πόδας 12 κληρικών εις ανάμνησιν της πράξεως του Κυρίου κατά τον Μυστικόν Δείπνον". "Ωρα 07:00. Συγκέντρωσις των προσκυνητών εις το Πραιτώριον όπου ψάλλονται αι Μεγάλαι Ωραι. Μετά το πέρας ο επικεφαλής Μητροπολίτης φέρων τον Σταυρόν επί του ώμου ανέρχεται την οδόν του Μαρτυρίου".


Η πανήγυρις των πανηγύρεων

Κατάνυξη, έχθρα και εγρήγορση για τυχόν επεισόδια. Οι προσκυνητές του Πάσχα στα Ιεροσόλυμα βρίσκονταν συχνά αντιμέτωποι με τα πιο αντιφατικά συναισθήματα. Ενας από αυτούς, ο αλεξανδρινός λόγιος Ευγένιος Μιχαηλίδης, αναπολεί την "εορτήν των εορτών και πανήγυριν των πανηγύρεων" σε κείμενό του δημοσιευμένο το Πάσχα του 1936 με τίτλο "Παραδόσεις από την χώραν των προσκυνημάτων":

"Είναι 11 ώρα π.μ. του Μεγάλου Σαββάτου. Η χριστιανική νεολαία της Αγίας Πόλεως λαμβάνει την θέσιν της περί το Κουβούκλιον ένθα το άγιον φως της ημέρας εκείνης θα φωτίση την διάνοιάν μας. Ακρα σιωπή επικρατεί, αλλ' αυτή από καιρού εις καιρόν διακόπτεται με εκκωφαντικά άσματα, που έχουν στόχον τους απογόνους εκείνων, οι οποίοι εσταύρωσαν τον Σωτήρα του κόσμου. Εκτοτε παρήλθον περί τα 2 χιλ. χρόνια και η έχθρα εξακολουθεί βαθειά να έχη τας ρίζας της εις την καρδίαν μας! Θαρρείς πως δεν είμεθα οπαδοί Εκείνου, που εκ του ύψους του σταυρού συνεχώρησε τους αντιπάλους Του!
Περί την 12 φθάνει ο Πατριάρχης μας, ή και ο εκάστοτε Αντιπρόσωπός Του, με μεγάλην συνοδείαν ρασοφόρων, υπερασπιστών της Ιεράς ελληνικής παρακαταθήκης! Ολοι ακμαίοι και φαιδροί και κάποτε κάποτε σκεπτικοί! Η ιεροτελεστία της ημέρας εκείνης πολλάκις κρύπτει απρόοπτα, δι' αυτό και η Κυβέρνησις την ημέραν εκείνην αγρυπνά με εξαιρετικά μέτρα.
Ακολουθεί λιτανεία περί το άγιον Κουβούκλιον (...). Την τάξιν διατηρεί σεβαστή στρατιωτική δύναμις, ετοίμη εις πρώτον σύνθημα να λάβη θέσιν επιθετικήν. Ιερωμένοι Ελληνες, Κατόλικοι, Αρμένιοι, Συριάνοι και Χαμπέσοι παρακολουθούν τα γεγονότα και είναι έτοιμοι εις επέμβασιν, όταν σημειωθή και το ελάχιστον κρούσμα αντιπροσκυνηματικόν. Καθεστώς ιδιόρρυθμον! Παραδόσεις σεβασταί!
Τελειώνει η λιτανεία (...). Προ της θύρας ακριβώς διακρίνεται εκπρόσωπος του ιθαγενούς κλήρου. Ολη η προσοχή του, όλος ο νους του είναι εστραμμένα προς την κυκλοτερή θύραν και κάπου κάπου ρίπτει μια ματιά γύρω του, ίνα βεβαιωθή πως οι άνθρωποί του, οι υπερασπισταί του, ευρίσκονται όλοι έτοιμοι εις τας θέσεις των. Εξαφνα, ο ιερεύς αυτός επί ώμων ευρίσκεται εις μεγάλην απόστασιν από το Κουβούκλιον, μπροστά από τον Σκευοφύλακα του Ναού της Αναστάσεως, διά να του παραδώση το άγιον φως που μόλις παρέλαβε, πρώτος, από τα χέρια του Αρχιερέως Του. Δυναταί κωδωνοκρουσίαι αγγέλλουν το γεγονός, ο δε τηλέγραφος αυτοστιγμεί το εξαπλώνει εις τα τέσσαρα πέρατα του κόσμου!" (περ. "Παναιγύπτια", 11 Απριλίου 1936, σ.38).

(Ελευθεροτυπία, 27/4/1997)