1938 -1997

Τοπόρ

1.   2. 

Στα ψιλά ο θάνατος ενός μεγάλου καλλιτέχνη. Στα ψιλά, ακόμα και στη χώρα που τον φιλοξενούσε. Μέχρι τέλους ο Τοπόρ ενοχλούσε. Η επιτυχία και η αναγνώριση δεν του άλλαξαν μυαλά. Εμεινε μέχρι τέλους "απέξω".

Το φωτεινό μαύρο χιούμορ

"Ποιος είναι ο Ρολάν Τοπόρ; Είναι σχεδόν αδύνατο να απαντήσουμε σ' αυτή την ερώτηση. Οι γνώμες διϊστανται και κυκλοφορούν αντιφατικές φήμες." Μ' αυτό τον τρόπο ξεκινούσε την αυτοπαρουσίασή του το 1974 ο αινιγματικός και χαρισματικός καλλιτέχνης που πέθανε στο Παρίσι στις 16 Απριλίου. Σχεδιαστής, ζωγράφος, συγγραφέας, ηθοποιός, σκηνογράφος και σκηνοθέτης στον κινηματογράφο, το θέατρο και την τηλεόραση, ο Τοπόρ δημιούργησε ένα εντελώς προσωπικό ύφος, βασισμένο στη δική του ερμηνεία για το μαύρο χιούμορ. Καμιά σχέση με τον ιλουστρασιόν κυνισμό των ευθυμογράφων της μόδας. Το μαύρο χιούμορ του Τοπόρ στηρίζεται σε μια βαθιά ευαισθησία για τον άνθρωπο και μια απόλυτη περιφρόνηση για την εξουσία κάθε είδους.
Ποιος είναι λοιπόν ο Ρολάν Τοπόρ; Καταφεύγουμε στις γνώσεις του στενού του φίλου Ηλία Πετρόπουλου. Αυτός είναι άλλωστε ο πρώτος που μας άνοιξε την πόρτα στον φαντασμαγορικό αλλά και τρομακτικό κόσμο του Τοπόρ. "Η δυναστεία των Τοπόρ αποτελείται από τον Αμπράμ, τον γιο του Ρολάν και τον εγγονό του Νικολά. Ο αιωνόβιος Αμπράμ έφτασε στο Παρίσι πριν εξήντα χρόνια, με ένα δίπλωμα της Σχολής Καλών Τεχνών της Βαρσοβίας, εγκαταλείποντας για πάντα την Πολωνία. Είναι σημαντικός ζωγράφος, τιμημένος με αρκετές εκθέσεις των έργων του σε διάφορα μουσεία της Γερμανίας, της Ελβετίας, της Ολλανδίας, κτλ."
Κάθε Σάββατο βράδυ ο Πετρόπουλος συναντούσε τον Τοπόρ στην Palette. Μαζί τους, ο δημοσιογράφος Jacques Vallet, ιδρυτής του περιοδικού Le Fou Parle, ο γάλλος ζωγράφος Olivier O. Olivier, οι τούρκοι ζωγράφοι Arlslan, Komet και Dino, ο γιαπωνέζος ζωγράφος Yujiro Otsuki, ο πολωνός ζωγράφος και γκράφικερ Roman Cieslewicz. Το έργο του Τοπόρ έγινε γνωστό με ανορθόδοξο τρόπο στην Ελλάδα. Μας εξηγεί ο Ηλίας Πετρόπουλος: "Στην Ελλάδα έγινε γνωστός την τελευταία δεκαετία, χάρη σε διάφορα λευκώματα και βιβλία του, που εφρόντισα να διοχετεύσω σε κάποια έντυπα της Αθήνας. Δυστυχώς, οι ρομιοί άρχισαν, κατά το σύνηθες, να λεηλατούν το έργο του Τοπόρ, δημοσιεύοντας (άνευ αδείας και δίχως να αναφέρουν το όνομα του καλλιτέχνη) σχέδια και χαρακτικά του. Από τον κανόνα της αναιδεστάτης κλοπής δεν ξέφυγε ούτε το δήθεν έγκριτο Βήμα της Κυριακής."
Ο Ρολάν γεννήθηκε το 1938 στο Παρίσι όπου είχαν καταφύγει οι Πολωνοεβραίοι γονείς του. Την αποτυχία του στις εξετάσεις του λυκείου τις απέδιδε εκ των υστέρων στο γεγονός ότι σε ηλικία 14 χρονών διάβασε τον "Βασιλιά Υμπύ" του Ζαρί. "Πώς θέλετε μετά απ' αυτό να ενδιαφερθώ για τον Ρασίν και τον Κορνέιγ; Με οδήγησε απ' ευθείας στον ντανταϊσμό και τον σουρεαλισμό." ("Λα Κρουά", 17.5.92) Δημοσίευσε τα πρώτα του σχέδια στο γαλλικό περιοδικό "Μπιζάρ" στις αρχές της δεκαετίας του 50. Σ' ένα απ' τα σχέδια παρίστανε ένα τούβλο να πέφτει σ' ένα ανθρώπινο κεφάλι. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο ίδιος θυμόταν: "Σκοπός μου ήταν να κάνω χιούμορ, όμως το κοινό δεν συμμερίστηκε την άποψή μου. Από τότε απέκτησα τη φήμη ότι είμαι ένας περίεργος τύπος, κι αυτή η φήμη με ακολουθεί ακόμα." Ηδη από το 1957 ο Τοπόρ άρχισε να δημοσιεύει σατιρικά σχέδια σε έντυπα μεγάλης κυκλοφορίας ("Παρί Ματς", "Λιμπερασιόν"). Γνωστότερος γίνεται από τη συμμετοχή του στο σατιρικό "Χαρά-Κίρι" (1961-65). Το 1962 ιδρύει με τον Αραμπάλ την "Ομάδα Πανικός" με σκοπό την παραπλάνηση των δημοσιογράφων που αναζητούν ακόρεστοι "πολιτιστικές ειδήσεις". Η κίνηση έφτασε μέχρι το σημείο να κατατεθεί το καταστατικό της σε συμβολαιογράφο, αλλά τότε οι εμπνευστές της διαπίστωσαν ότι παραβαίνουν τις ίδιες τους τις αρχές και την διέλυσαν.
Συνεργάστηκε με καλλιτέχνες κάθε είδους, από τον Κοπί και τον Βολίνσκι, μέχρι τον Φελίνι και τον Χέρτσογκ, και υπηρέτησε με την ίδια άνεση από τις μεγάλες όπερες μέχρι τα πειραματικά περιοδικά. Με άνεση περνούσε από τα σκληρά και βίαια σκίτσα, σε μια επιτυχημένη τρυφερή παιδική τηλεοπτική εκπομπή με ήρωες γάτες. Εξηγούσε ο ίδιος: "Η σκληρότητα των παιδιών θέτει σε δοκιμασία τη φαντασία μας." Το κλειδί για την κατανόηση των βίαιων σκίτσων του Τοπόρ είναι η παιδική ματιά. Με τους πραγματικούς ανθρώπους επέμενε όμως σε μια απόλυτη απουσία της βίας. Θυμόταν και τη δική του παιδική ηλικία: "Οι γονείς μου δεν με έδερναν, αλλά μια φορά μου έδωσαν ένα σκαμπίλι και εγώ το θεώρησα σκανδαλώδες. Τους είπα ότι έχω τον κώλο μου γι' αυτό το λόγο, μη με χτυπάτε στο πρόσωπο. Εντυπωσιάστηκαν από αυτή τη δήλωσή μου."
Οσο για την επιμονή του στις ερωτικές φαντασιώσεις, ο Τοπόρ δηλώνει: "Στις δημιουργίες μου το σεξ σπάνια είναι αληθινό. Συνήθως λειτουργεί ως ένα σύμβολο. Το σεξ είναι το πιο αστείο πράγμα στον κόσμο. Τα παιδιά ξεκαρδίζονται μ' αυτό στο σχολείο."
Εκτός από μερικά στρατευμένα σκίτσα κατά του Ντε Γκολ, το Μάη του 68, ο Τοπόρ απέφυγε την άμεση πολιτική αναφορά. "Ο κόσμος λέει ότι η πολιτική είναι τα πάντα. Δεν το νομίζω. Αν το σκεφτούμε πιο βαθιά, καταλήγουμε στην ηθική, δηλαδή στον πολιτισμό και όχι στην πολιτική." Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν ήταν πάντα έτοιμος να σχεδιάσει την αφίσα της Διεθνούς Αμνηστίας, ή να εκφράσει τη δική του θέση. Το 1989 του ζήτησαν να σχεδιάσει την αφίσα για την έκθεση "Με το μαχαίρι στα δόντια", μια συλλογή από αντικομμουνιστικές και κομμουνιστικές προπαγανδιστικές αφίσες. Ο Τοπόρ σχεδίασε έναν κατάδικο με 14 μαχαίρια μπηγμένα στο στόμα του. "Ο χειρότερος εφιάλτης που μπορώ να φανταστώ, είναι πάντοτε λιγότερο φρικτός από την ίδια την πραγματικότητα."
Δεν υπάρχει τομέας της ανθρώπινης έκφρασης στον οποίο να μην πειραματίστηκε ο Τοπόρ. Αρνήθηκε να επιλέξει μεταξύ ζωγράφου και συγγραφέα: "Η εξειδίκευση έρχεται πολύ γρήγορα, κι αυτός που σχεδιάζει ζητάει από το φίλο του να γράψει κάτι για την έκθεσή του. Και όταν ο φίλος γράφει ένα βιβλίο με ποιήματα, ζητάει από τον άλλο να του το εικονογραφήσει. Είναι κατά τη γνώμη μου τρομερό να εγκαταλείπουμε τις λέξεις σε κάποιον άλλο. Εξίσου ανόητο θεωρώ και το ότι παύουμε να ζωγραφίζουμε. Είναι κρίμα που οι άνθρωποι σταματούν τη ζωγραφική μετά το σχολείο."
Παρά την αντιεξουσιαστική του τοποθέτηση έχει τιμηθεί με πάμπολλες διακρίσεις. Το 1972 πήρε το πρώτο βραβείο στις Κάνες για την ταινία κινουμένων σχεδίων "Αγριος Πλανήτης". Στη συγκομιδή των επάθλων του περιλαμβάνεται βραβείο της Μπιενάλε στην Ιερουσαλήμ (1981) και το Ειδικό Βραβείο του Ντάρμσταντ (1985). Οταν του απονεμήθηκε το 1990 και το Βραβείο της Πόλης του Παρισιού ρωτήθηκε απ' τους δημοσιογράφους πώς συμβαδίζουν όλες αυτές οι τιμές με το αναρχικό του πνεύμα: "Οταν αποδέχομαι ένα βραβείο, το πρώτο που περιμένω είναι η επιταγή. Κατά τα άλλα δεν προσποιούμαι ότι είμαι το πρότυπο της αγνότητας. Η αγνότητα με τρομάζει. Πρόκειται για μια εφεύρεση της αστυνομίας. Αποφασίζουν ότι πρέπει να είμαστε αγνοί και δημιουργούν ένα ειδικό αστυνομικό σώμα για να ελέγχει την αγνότητά μας."


Το μανιφέστο της βρόχινης τέχνης

του Ρολάν Τοπόρ

Η δυτική τέχνη ενοχλείται πολύ από τη βροχή. Σπάνιοι είναι οι πίνακες που την αναπαριστούν. Αληθεύει βέβαια πως δεν λείπουν οι ομπρέλες. Μήτε τα σύννεφα και οι ομίχλες. Υπάρχει πληθώρα από "Μετά τη βροχή" ή "Πριν από την μπόρα". Και κάμποσα "Καλοκαιρία πριν από τη θύελλα στο Σεβερνί" και "Απειλή καταιγίδας ανοιχτά του Ουεσάν". Οι θύελλες δεν είναι σπάνιες, αλλά όχι πως πέφτουν και καρεκλοπόδαρα. Η βροχή είναι ένα θέμα που το χειρίστηκαν όπως τον έρωτα: μια χιονοστιβάδα πληροφοριών για το πριν και το μετά, αλλά τίποτε που να περιγράφει το κατά τη διάρκεια. Οφείλουμε πάντως να ομολογήσουμε ότι οι ριπές που μας έρχονται από ψηλά θέτουν σοβαρά αισθητικά προβλήματα. Οι εραστές της μορφής υποφέρουν να βλέπουν τις σταλαγματιές να αργοκυλούν και στη συνέχεια να εξαφανίζονται. Οι φανατικοί του χρώματος θρηνούν πικρά την απουσία του ήλιου και την έλλειψη του φωτός. Αναμφίβολα θα μπορούσε κανείς να απαριθμήσει μερικά έργα των Τάρνερ, Μπουντέν, Πισαρό, Γουίστλερ ή του Μαρκέ βουτηγμένα στην υγρασία, κάτι που είναι προς τιμή τους, αλλά δεν αρκεί. Στη συνέχεια, στον εικοστό αιώνα, η ζωγραφική έπαψε να ασχολείται με το πραγματικό και το πρόβλημα δεν ετίθετο πλέον. Βροχή ή καλοκαιρία, αμφιταλαντεύονται ο Μοντριάν, ο Καντίνσκι, ο Μάλεβιτς, αλλά και ο Πικάσο. Το ίδιο ο Πόλοκ, ο Ράουσενμπεργκ, ο Κλάιν και ο Φοντάνα. Πάει πολύς καιρός που τα ατελιέ δεν ασχολούνται πια με το μετεωρολογικό δελτίο. Κι αυτό ίσως δεν είναι χειρότερο.
Αλλά το ερώτημα παραμένει.
Ερεθιστικό.
Γιατί η τέχνη του σήμερα, όπως κι εκείνη του χθες, είναι τόσο ξερή; Και γιατί υπάρχει τόσο νερό στα κινέζικα ή στα ιαπωνικά έργα; Μόλις πεις βροχή το μυαλό σου πάει στον Χοκουσάι, στον Χιροσίγκε. Προφανώς γιατί είναι οι πιο διάσημοι, μόνο που η ανατολική τέχνη διαθέτει κι άλλες πολλές καταρρακτώδεις βροχές, ίσως λιγότερο παγκόσμιες, αλλά εξίσου νοτισμένες. Αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί, πρέπει επιτέλους ν' αλλάξει!
Θέλοντας να γεμίσω τούτη το κενό αποφάσισα να πιάσω τον ταύρο από τα κέρατα. Εμπιστευτείτε με, θα βρέξει. Μερικοί φίλοι ζωγράφοι, χαράκτες, γλύπτες και φωτογράφοι στους οποίους απευθύνθηκα άκουσαν το σχεδιό μου με συμπάθεια, κι ας μη μου έδωσαν ακόμη οριστική απάντηση. Φοβούνται ακόμη να δεσμευτούν, πράγμα απολύτως φυσιολογικό, αλλά οι ελπίδες μου είναι πολλές. Σε τι όμως συνίσταται το σχέδιό μου; Ιδού:
Να συγκροτήσουμε ένα καλλιτεχνικό κίνημα, νέο και ενδιαφέρον, με στόχο να βρέχει όσο το δυνατόν περισσότερο στα έργα που θα δημιουργηθούν τα επόμενα χρόνια. Εκ παραλλήλου θα ιδρυθεί Εταιρεία Φίλων της Βροχής, η οποία θα ανταμείβει όπως αρμόζει και θα ενθαρρύνει τις προσπάθειες των καλλιτεχνών. Αφού τα σύννεφα δεν σταματούν να σωρεύονται στον ορίζοντα και στις κεφαλές μας -όπως ισχυρίζονται οι πολιτικοί άνδρες- μοιάζει φυσιολογικό η τέχνη να μας ενημερώνει σχετικά. Οι καλλιτέχνες, αυτά τα υπερευαίσθητα μικρά όντα που αποτελούν μάρτυρες της εποχής τους, δεν πρέπει να παραμείνουν με τα πόδια στεγνά. Πρέπει να φέρουν τη βροχή. Η βροχή θα γονιμοποιήσει τα αφυδατωμένα μας έργα. Και θα κάνει ν' ανθίσουν υπέροχα χρυσάνθεμα εκεί που σήμερα δεν φυτρώνουν παρά μόνο παλιόχορτα. Η αποσκληραμένη συνείδηση του κοινού θα διασταλεί εύκολα σαν μεταχειρισμένο σφουγγάρι. Οι καρδιές θ' ανοίξουν, τα δάκρυα της στοργής θα έρθουν να προσθέσουν τα ανθρωπιστικά τους ρυάκια στον πολιτιστικό κατακλυσμό που θα προκαλέσω.
Μοιάζω απλοϊκός;
Βρισκόμαστε στον εικοστό αιώνα, τι στο διάολο! Διαβάσαμε τον Φρόιντ και ξέρουμε πια ότι η βροχή είναι η μάνα. Ποιος καλλιτέχνης δεν θέλει να κραυγάσει "Μάνα!" όταν παρατηρεί τον κόσμο όπου ζει; Δεν πρόκειται για επιστροφή στη φύση, αλλά για μια τολμηρή βουτιά στον τετελεσμένο μέλλοντα. Και, προφανώς, για μια νέα ανακάλυψη της γυναίκας.
Η δουλειά δεν θα λείψει. Ολα θα γίνουν εξαρχής: γυμνά στη βροχή, πορτρέτα στη βροχή, ψάρια, μήλα, στρείδια στη βροχή, σκηνές εσωτερικού χώρου στη βροχή, σκηνές ερωτικές στη βροχή, επίσημες εικόνες στη βροχή, πόλεις στη βροχή, ήπειροι στη βροχή, κολάζ στη βροχή, υδατογραφίες στη βροχή...
Ερασιτέχνες της βροχής, θαυμαστές του Τζιν Κέλι, εσείς που σιγομουρμουράτε "Βρέχει στα πλακόστρωτα των μεγάλων βουλεβάρτων" την ώρα που κάνετε ντους, εσείς που σφυρίζετε διαρκώς "Βρέχει στη Νάντη" ή "Βρέχει ακατάπαυστα στη Βρέστη", εσείς που θυμόσαστε με συγκίνηση το αδιάβροχο του Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ και πήγατε δέκα φορές να δείτε τον "Μουσώνα", χαίρετε και αγαλλιάστε. Εφθασε πια η ημέρα που θα έρθει η βροχή. Ζήτω η βροχή! Ζήτω η Πρωτοπορία!

18-8-1980

Υστερόγραφο: Και τόσο το χειρότερο για τη Γιορτή της Ουμανιτέ, τους κατασκηνωτές, τους αδειούχους, τους ξενοδόχους, τις υπαίθριες συναυλίες, τους προμηθευτές γυαλιών ηλίου, τις προεκλογικές περιοδείες, τους κυνηγούς, τους μπάτσους, τις στρατιωτικές παρελάσεις, τις αθλητικές εκδηλώσεις. Οσοι δεν αγαπούν την τέχνη έχουν πάντοτε την ευκαιρία να δουν τηλεόραση.


Αυτοπαρουσίαση 

Τι είναι για σας το άκρον άωτον της μιζέριας; Για μένα, το άκρον άωτον της μιζέριας είναι να αναγκάζεσαι να τρώς με τον κώλο και να χέζεις απ'το στόμα.

Πού θα θέλατε να ζείτε; Σ' έναν άλλο κόσμο, στο υπερπέραν, γιατί αυτό θα σήμαινε τουλάχιστον την ύπαρξή του.

Για ποια λάθη έχετε τη μεγαλύτερη επιείκεια; Για την πατρότητα.

Ποιους ήρωες μυθιστορημάτων προτιμάτε; Το Σέρλοκ Χόλμς (του Κόναν Ντόιλ), τον Απίθανο Γιατρό (του Ραμόν Γκόμες ντε λα Σέρνα), το Γιατρό Ντούλιτλ (του Χιου Λόφτινγκ) και τους ιδιωτικούς ντετέκτιβ γενικά.

Ποια είναι η αγαπημένη σας ιστορική προσωπικότητα; Ο αυτοκράτορας Φρειδερίκος ο Β'.

Οι αγαπημένες σας ηρωίδες, στην πραγματική ζωή; Οι γυναίκες που γνωρίζω, που έχω γνωρίσει.

Οι ηρωίδες στη λογοτεχνία; Οι ηρωίδες των αμερικανικών φιλμ νουάρ της καλής εποχής (στις ταινίες του Χιούστον, του Γουόλς, του Χοκς) κι εκείνες των κωμωδιών του Λιούμπιτς, του Λεό Μακκάρεϊ, του Κάπρα.

Ο αγαπημένος σας ζωγράφος; Ο πατέρας μου, Αβραάμ Τοπόρ. Ο Ενγκρ. Ο Ανρί Ρουσό. Οι ερασιτέχνες.

Ο αγαπημένος σας μουσικός; Οσον αφορά τους επαγγελματίες, οι μεγάλοι της τζαζ: Φατς Βάλερ, Σλιμ Γκάλαρντ.

Η ιδιότητα που προτιμάτε στον άντρα; Η γοητεία. Δηλαδή η διάσταση ανάμεσα στην εμφάνιση και την πραγματικότητα.

Η ιδιότητα που προτιμάτε στη γυναίκα; Η γοητεία.

Η δικιά σας αγαπημένη ιδιότητα; Η δυσπιστία.

Η αγαπημένη σας απασχόληση; Ο ύπνος.

Ποιος θα θέλατε να είστε; Ο Βάκχος.

Το βασικό στοιχείο του χαρακτήρα σας; Το άγχος, στο στάδιο του πανικού.

Αυτό που εκτιμάτε περισσότερο στους φίλους σας; Η παραγωγή της χαράς. Η χαρά δεν υπάρχει στη φύση. Είναι μια ουσία εξαιρετικά σπάνια, μυστικό κάποιων εξαιρετικών όντων στη διάρκεια ορισμένων περιόδων.

Βασικό σας ελάττωμα; Η αμέλειά μου.

Το όνειρό σας για την ευτυχία; Μια αιώνια γιορτή. 

Ποια θα ήταν η μεγαλύτερή σας δυστυχία; Το να είναι η πραγματικότητα αυστηρά συμμορφωμένη με αυτά που ξέρω γι' αυτήν. 

Τι θα θέλατε να είστε; Θεός.

Το χρώμα που προτιμάτε; Το χρώμα της σάρκας.

Το αγαπημένο σας λουλούδι; Το λουλούδι που φυτρώνει στη σκιά των νεαρών κοριτσιών.

Το αγαπημένο σας πουλί; Το αβγό της κότας (σφιχτό).

Οι αγαπημένοι σας συγγραφείς; Οι χιουμορίστες (απ' τον Τουέιν ώς τους Θέρμπερ και Αλέ). Οι μυθιστοριογράφοι περιπετειών κάθε είδους (απ' τον Δουμά ώς τον Στίβενσον, περνώντας απ' τους Τσάντλερ, Φόε και Σουίφτ, Γκόγκολ και Μοπασάν).

Οι αγαπημένες σας ηρωίδες - ιστορικά πρόσωπα; Οι μεγάλες πουτάνες, οι μητέρες των αγαπημένων μου ζωγράφων.

Τα αγαπημένα σας ονόματα; Τα σήματα κατατεθέντα, τα ονόματα των αλόγων του ιπποδρόμου. 

Ιστορικά πρόσωπα που κατεξοχήν απεχθάνεστε; Οι απατεώνες που κλέβουν τη λαϊκή νομιμοποίηση, αρχηγοί κρατών ή κομμάτων.

Το στρατιωτικό γεγονός που θαυμάζετε περισσότερο; Η εξέγερση του γκέτο της Βαρσοβίας, και γενικότερα οι πολεμικές ενέργειες πολιτών σε κατάσταση νόμιμης άμυνας.

Η μεταρρύθμιση που θαυμάζετε περισσότερο; Ο χωρισμός εκκλησίας και κράτους.

Το δώρο της φύσης που θα θέλατε να έχετε; Να ξαναγεννιέμαι κάθε άνοιξη.

Πώς θα θέλατε να πεθάνετε; Σκασίλα μου.

Τωρινή πνευματική σας κατάσταση; Προχωρημένη αποσύνθεση.

Το έμβλημά σας; Σκέφτομαι άρα επωφελούμαι.

(από συνέντευξη του Τοπόρ στη Frankfurter Allgemeine, 23/2/1981).

(Ελευθεροτυπία, 18/5/1997)