ΣΧΟΛΙΚΑ ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΑ

Ο πόλεμος της αλφαβήτας

Δύσκολα τα πρώτα γράμματα. Δεν είναι μόνο το πιο αυστηρό σχολικό περιβάλλον που αντικαθιστά την οικογενειακή άνεση. Είναι κι αυτά τα πρώτα βιβλία, τα Αλφαβητάρια, που λές και τα έφτιαξαν για να μας κάνουν τη ζωή δυσκολότερη.

 
Οι σαλεπιτζήδες και οι πρίγκιπες

Κλείνουν φέτος 80 χρόνια από τη σημαντικότερη προσπάθεια εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση της χώρας μας. Μια ομάδα νέων παιδαγωγών, κάτω από τις ευνοϊκές συνθήκες που δημιουργούσε το τέλος των δύο πρώτων Βαλκανικών πολέμων και η τελική καμπή του παγκόσμιου πολέμου, επιχείρησαν να διευρύνουν την αστική επανάσταση και στο χώρο της εκπαίδευσης. Το σύνθημα δόθηκε από τον ίδιο τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που τοποθέτησε στη θέση του γενικού γραμματέα παιδείας της Προσωρινής κυβέρνησης της Θεσσαλονίκης το 1916 τον Δημήτρη Γληνό, ψυχή του Εκπαιδευτικού Ομίλου.
Είναι αξιοσημείωτο ότι τόσο η προσπάθεια μεταρρύθμισης, όσο και οι αντιδράσεις που προκάλεσε, εντοπίστηκαν στο χώρο του δημοτικού σχολείου, και ιδιαίτερα στο περιεχόμενο των Αλφαβηταρίων. Το πιο ιστορικό Αλφαβητάρι που συντάχθηκε την περίοδο αυτή είναι το περίφημο "Αλφαβητάρι με τον ήλιο", το οποίο υπογράφεται από τον Δημοσθένη Ανδρεάδη, τον Αλέξανδρο Δελμούζο, τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη, τον Παύλο Νιρβάνα και τον Ζαχαρία Παπαντωνίου.
Η άνοιξη αυτή στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση υπήρξε ως γνωστόν πολύ σύντομη. Η Επιτροπεία που διορίστηκε το 1920 από την κυβέρνηση Ράλλη έκρινε ακατάλληλα τα αιρετικά Αναγνωστικά και πρότεινε "να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και να καώσι ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως". Η επιστροφή του Βενιζέλου, το 1923 και το 1928, σήμανε την επιστροφή και των Αλφαβηταρίων. Ομως και πάλι η επικράτηση των δημοτικιστών υπήρξε προσωρινή.
Για ποιο λόγο παρατηρήθηκε τόσο πάθος και τέτοια ένταση στην αλλαγή του Αλφαβητάριου; Ο πρώτος, ο προφανής, λόγος είναι ότι η αλλαγή σημαδεύθηκε με την υιοθέτηση της δημοτικής γλώσσας και την κατάργηση της μέχρι τότε κραταιάς καθαρεύουσας. Η προοδευτική παιδαγωγική στη χώρα μας έχει συνδεθεί, άλλωστε, ακόμα και μέχρι σήμερα με τους αγώνες για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας. Ομως ο σημαντικότερος λόγος είναι ίσως η βαθύτερη προσπάθεια των παιδαγωγών εκείνης της εποχής να ξεπεράσουν μέσα από το "Αλφαβητάρι" τους την ξεπερασμένη πλέον διδακτική του 19ου αιώνα και να εισαγάγουν όχι μόνο τη "γλώσσα του λαού", αλλά και το δικαίωμα των λαϊκών τάξεων στη μόρφωση. Στην κριτική του για τα αναγνωστικά της δημοτικής, ο Χ.Παπαμάρκου έγραφε ήδη από το 1897: "Η θρασύτης και η παρανομία είναι ισοϋψείς προς την αναισχυντίαν και την ψευδολογίαν αυτών τολμησάντων να φλυαρήσωσι τοιαύτα επαίσχυντα και επονείδιστα φληναφήματα εν τω μέσω ημών περί της γλώσσης της προσηκούσης εις τα αναγνωστικά βιβλία των ημετέρων μικρών παίδων μετά υπερεξηκονταετή ελεύθερον βίον και μετά πρόοδον αναντίρρητον πασών των κοινωνικών τάξεων. Των γαλατάδων λοιπόν και τζομπαναρέων και βαρκάρηδων και αραμπατζήδων και σαλεπιτζήδων και στραγαλατζήδων την γλώσσαν, απομαθόντες την των γονέων αυτών, πρέπει να εκμάθωσι τα τέκνα των Βασιλέων και πριγκήπων ημών, τα τέκνα των υπουργών, των πρέσβεων, των βουλευτών, των δικαστών, των δημοσιογράφων, των καθηγητών, των διδασκάλων, των αξιωματικών, των υπαλλήλων, των εμπόρων, των βιομηχάνων, των τεχνιτών ελλήνων;" ("Τα αναγνωστικά των ελληνοπαίδων, τ. Α', σελ. 20).
Στις θεωρίες αυτές απάντησε ο Δημήτρης Γληνός το 1921, όταν ήδη η μεταρρύθμιση είχε ηττηθεί και το "Αλφαβητάρι με τον ήλιο" είχε καταδικαστεί. Με το ψευδώνυμο Αντ. Γαβριήλ, ο Γληνός εκδίδει το απολαυστικό "Οι χοίροι υίζουσιν, τα χοιρίδια κοϊζουσιν, οι όφεις ιϋζουσιν" (σ.σ. Ο τίτλος είναι αυτούσιο απόσπασμα από παλιότερο αναγνωστικό). "Ομολογώ ότι τέκνα Βασιλέων και πριγκήπων, υπουργών, πρέσβεων και βουλευτών δεν εξεπαίδευσα ποτέ και δεν δύναμαι να είπω αν αυτά όντως λέγουν ύδωρ αντί νερό, και βους αντί βόδι, μήτερ αντί μητέρα. Αλλά τέκνα "τεχνιτών και εμπόρων και υπαλλήλων και διδασκάλων και αξιωματικών και όλων των άλλων" μου φαίνεται ότι είχα εις τα σχολεία των πόλεων και των κωμοπόλεων και των χωρίων και μάλιστα ομού μετά των τέκνων των χωρικών και των τζομπαναρέων και των σαλεπιτζήδων και των στραγαλατζήδων. Ομολογώ, ότι, όλα τα παιδία ταύτα πανταχού ωμίλουν την ιδίαν ελληνικήν γλώσσαν. Κάπου κάπου υπήρχε διαφορά τις εις την προφοράν και εις μερικά μέρη προ πάντων της Ρούμελης έλεγαν και μερικάς λέξεις συγκεκομμένας. Αλλά έκλιναν παντού με τον ίδιον τρόπον, συνεννοούντο όλα τα παιδιά χωρίς ποτέ να κάνουν λάθος, διηγούντο αναμεταξύ των μεγάλας ιστορίας ή περιπετείας της παιδικής των ζωής με γλώσσαν ζωηράν, ρέουσαν, άπταιστον και λεξιλογικώς και γραμματικώς και συντακτικώς. Ομολογώ ότι άι δυσχέρειαι και ο γλωσσοδέτης, και η πνευματική ξηρασία ήρχιζαν μόλις τα παιδία αντελαμβάνοντο ότι έπρεπε να αφίσουν αυτήν την φυσικήν των γλώσσαν. Και ομολογώ ακόμη ότι επί τριάκοντα έτη είχα την εντύπωσιν, ότι ΕΓΩ διά του σχολείου και του βιβλίου και της διδασκαλίας, δι' ύβρεων, ραβδισμών, ποινών, δυσαρεσκειών και ποικιλομόρφου μαρτυρίου προσεπάθουν να κάμω τα παιδιά να "απομάθωσι (δηλαδή να ξεμάθουν) την γλώσσαν των γονέων αυτών" διά να μάθουν την υψηλήν γλώσσαν των Προγόνων και του Παπαμάρκου και ότι εις τούτο το άχαρι μεν, αλλά ευγενές έργον εθυσιάζετο όλη η ζωτικότης των ελληνοπαίδων και η ιδική μου, η χαρά των και η χαρά μου, η πνευματική των και ψυχική πρόοδος και η ιδική μου ψυχική ικανοποίησις." (σελ. 12)
Μετά τις παλινωδίες του μεσοπολέμου δεν επανήλθε στις πρώτες τάξεις του δημοτικού η ακατάληπτη αρχαϊζουσα. Το περιεχόμενο, όμως, των Αλφαβηταρίων επέστρεψε στις πιο αντιδραστικές παραδόσεις του περασμένου αιώνα. Αρκεί μια κριτική ματιά στο Αναγνωστικό που κυριάρχησε επί δυο μεταπολεμικές δεκαετίες (1954-1976). Πρόκειται, σύμφωνα με την ανάλυση της Αννας Φραγκουδάκη, για ένα "συνθλιπτικά βίαιο και καταπιεστικό δογματισμό". Το σχολικό βιβλίο "ψεύδεται ασύστολα, αποσιωπά με μεγάλη ευκολία ό,τι από την πραγματικότητα δεν το βολεύει, κι ακόμα υποθάλπει τη δεισιδαιμονία, καλλιεργεί επίσημα την αμάθεια, καταπολεμάει τον ορθολογισμό".
Η συμπίεση του μαθησιακού χρόνου, η μετάθεση της πρώτης διδασκαλίας στην προσχολική ηλικία και η επικράτηση νέων εκπαιδευτικών αντιλήψεων σήμανε το τέλος των Αλφαβηταρίων κλασικού τύπου. Ηδη από τις αρχές του 1980, στις πρώτες τάξεις του ελληνικού δημοτικού σχολείου διδάσκεται η σειρά βιβλίων "Η γλώσσα μου". Ο αντιδραστικός διδακτισμός έχει καταπολεμηθεί, αλλά η διάκριση της "γραπτής γλώσσας" από την "ομιλουμένη" δεν έχει εκλείψει. Μόνο που πρόκειται πλέον για την ίδια διάκριση που ισχύει σε όλες τις "πολιτισμένες κοινωνίες". Ο διαχωρισμός των μελλοντικών "σαλεπιτζήδων" από τους υποψήφιους "πρίγκηπες" δεν περνά πλέον από δυο διακριτά γλωσσικά συστήματα, αλλά ενεδρεύει στο περιεχόμενο των κειμένων και την ένταση του σχολικού περιβάλλοντος. Κανείς δεν αποκλείεται εξαρχής από τη γενική εκπαίδευση. Υποτίθεται, μάλιστα, ότι το πρώτο ξεκαθάρισμα γίνεται μόλις στο τέλος του λυκείου, με τις γενικές εξετάσεις. Φυσικά, όλοι γνωρίζουν ότι τότε είναι ήδη πολύ αργά για τη μεγάλη πλειοψηφία των παιδιών. Ο διαχωρισμός επιτυγχάνεται ήδη από τις πρώτες σχολικές τάξεις.
Η διάκριση της "γραπτής" από την "ομιλούμενη" σημαίνει για το σύγχρονο σχολείο ότι τα παιδιά βρίσκονται μπροστά σε ένα νέο ανυπέρβλητο εμπόδιο, ίσως χειρότερο από εκείνο της καθαρεύουσας. Οφείλουν να εκφράζονται με ένα διαφορετικό τρόπο από εκείνον που έμαθαν στα πρώτα χρόνια της ζωής τους και να υποτάξουν τη σκέψη τους σε ένα αυστηρό τυπικό που συγκροτείται από ειδικό λεξιλόγιο και συντακτικό. Αυτή η νέα διάκριση δεν είναι ορατή και θεωρείται "φυσιολογική". Το "σοκ" των παιδιών που βρίσκονται σ' αυτό το εχθρικό γλωσσικό περιβάλλον προκαλεί το πρώτο ξεκαθάρισμα εκείνων που θα συνεχίσουν, θα γίνουν οι "καλοί μαθητές", και των άλλων που θα υποχρεωθούν -αργά ή γρήγορα- να εγκαταλείψουν. Σε σχέση με τα παλιά "Αλφαβητάρια" της καθαρεύουσας, η νέα μέθοδος διαχωρισμού είναι πολύ αποδοτικότερη. Πρώτα πρώτα το σχολείο απαλλάσσεται από την ευθύνη του διαχωρισμού, και μεταθέτει το βάρος στην οικογένεια. Αυτή φταίει που δεν έχει δώσει την "πνευματική προετοιμασία" στο παιδί, αυτή φταίει που δεν το βοηθάει τις εξωσχολικές ώρες, αυτή που δεν το στέλνει σε καλό φροντιστήριο. Και το χειρότερο: Για να ερμηνευθούν και οι περιπτώσεις που το παιδί αντιδρά στο σχολικό περιβάλλον, ακόμα και όταν η οικογένειά του έχει υψηλό μορφωτικό επίπεδο και το φροντίζει, ανασύρονται ή εφευρίσκονται οι "ειδικές ασθένειες", με δημοφιλέστερη την περίφημη "δυσλεξία". Τα γραμματικά "λάθη" αποδίδονται σε μια μυστηριώδη "βιολογική ασθένεια", και όλοι αισθάνονται απαλλαγμένοι από το άγος της αποτυχίας. Και το σχολείο, και η οικογένεια, και το "άρρωστο" παιδί. Οι σαλεπιτζήδες, πάντως, παραμένουν σαλεπιτζήδες.


Πάνο πέτα όπλο

Χαρακτηριστικό δείγμα εκπαίδευσης αναλφάβητων ενηλίκων, το "Αλφαβητάριον Στρατιώτου" που εκδόθηκε από το Γενικό Επιτελείο Στρατού το 1962. Σύμφωνα με τις παιδαγωγικές αντιλήψεις της εποχής, οι αναλφάβητοι είναι παιδιά προσχολικής ηλικίας. Ετσι οι συντάκτες του Αλφαβηταρίου αρκούνται να αντικαταστήσουν τα "Λό-Λόλα" και τα "τό-τόπι", με τα "Λό-Λόχος" και "βλή- βλήμα". Εκεί βέβαια που η μεταφορά γίνεται ξεκαρδιστική είναι όταν καλείται ο Πάνος αντί για τόπι ή μήλο να πετάξει ένα όπλο.
Η ταύτιση του αναλφάβητου ενήλικα με το ανήλικο παιδί δεν πρέπει να αποδοθεί μόνο στη γνωστή ροπή της στρατιωτικής γραφειοκρατίας να βρίσκει πάντα την εύκολη λύση. Παρόμοια αντιμετώπιση έχουν π.χ. οι μετανάστες στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης που μαθαίνουν αγγλικά, γαλλικά ή γερμανικά στις χώρες υποδοχής. Αυτή η αντιμετώπιση του ενήλικα ως παιδιού, μέσω των Αλφαβηταρίων, προδίδει μια υπόγεια αλλά σημαντική λειτουργία του σχολείου. Μέσω του πλασματικού παιδικού κόσμου, ο οποίος περιγράφεται και διδάσκεται με τα Αλφαβητάρια, το σχολείο "δημιουργεί" εκπαιδευόμενα υποκείμενα, κατάλληλα για τη θέση που τους αναλογεί στην παραγωγική διαδικασία. Το σχολείο δεν εκπαιδεύει παιδιά, "παράγει" παιδιά, όπως αυτά νοούνται στη σύγχρονη κοινωνία.
Το "Αλφαβητάριον Στρατιώτου" αλλάζει ύφος μόνο στα σημεία που το επιβάλλουν "εθνικοί λόγοι". Ο νεοσύλλεκτος παρατηρεί τα κάδρα στην καντίνα του στρατοπέδου: "Ως Ελλην, ως χριστιανός και ως άνθρωπος που θέλεις να ζης ελεύθερος ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΙΣΑΙ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΗΣ. Θα ζητήσω από ένα συνάδελφό μου, που είναι δάσκαλος, να μου εξηγήση τι θέλουν να πουν μερικά απ' αυτά και τα άλλα που δεν τα καταλαβαίνω."


Το ξεχασμένο Abecedar

Ο έλληνας επισκέπτης του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου των Σκοπίων θα ξαφνιαστεί ίσως όταν διαπιστώσει ότι ένα από τα πιο προβεβλημένα εκθέματα του πρώτου ορόφου, που ασχολείται με τη νεώτερη ιστορία της ΠΓΔΜ, είναι ένα βιβλίο τυπωμένο στην Αθήνα. Η απορία του θα ήταν ακόμη μεγαλύτερη αν πληροφορούνταν πως το εν λόγω έκθεμα, που φέρει τον τίτλο Abecedar (Aλφαβητάριο), είχε εκδοθεί το 1925 ως επίσημο εκπαιδευτικό εγχειρίδιο του ελληνικού κράτους. Η θέση του στο μουσείο της γειτονικής μας χώρας δεν είναι καθόλου τυχαία. Πρόκειται για το πρώτο αναγνωστικό της σλαβομακεδονικής γλώσσας στην ιστορία!
Η ιστορία του σχετικά άγνωστου αυτού εγχειριδίου συνδέεται αναπόσπαστα με τη διπλωματική και πολιτική συγκυρία της συγκεκριμένης εποχής. Υπενθυμίζουμε ότι στη δεκαετία του '20 οι ελληνικές κυβερνήσεις επιχείρησαν δυο φορές να λύσουν το ζήτημα των σλαβόφωνων πληθυσμών της Β. Ελλάδας μέσα από διμερείς συμφωνίες με τις όμορες χώρες, αναγνωρίζοντας την ύπαρξη βουλγαρικής (1924) και στη συνέχεια σερβικής μειονότητας (1926) στην ελληνική Μακεδονία. Οι αντιδράσεις οδήγησαν στην απόρριψη των συνθηκών από το ελληνικό κοινοβούλιο, έμεινε όμως η δέσμευση της Ελλάδας απέναντι στην Κοινωνία των Εθνών για την εκπαίδευση των παιδιών της "σλαβόφωνης γλωσσικής μειονότητας" στη μητρική τους γλώσσα. Ο προσδιορισμός αυτής της γλώσσας και η σύνταξη του κατάλληλου αλφαβηταριού επρόκειτο, τελικά, να αποδειχθεί μια μάλλον θυελλώδης υπόθεση...
Το θεσμικό μέρος της υπόθεσης ήταν μάλλον το ευκολότερο. Το Σεπτέμβριο του 1925 συστήθηκε με διάταγμα ειδικό τμήμα του Υπ. Παιδείας, η δε σύνταξη του αλφαβηταρίου των σλαβοφώνων ανατέθηκε σε τριμελή επιτροπή αποτελούμενη από τους φιλολόγους Γεώργιο Σαγιαξή, Ιωσήφ Λαζάρου και Παπαζαχαρίου. Πολύ σύντομα το Abecedar ήταν έτοιμο και έγινε δεκτό με επευφημίες από τους τότε αρμόδιους αναλυτές των εθνικών θεμάτων. Χαρακτηριστική η περιγραφή του από τον επίσημο διπλωματικό συντάκτη του "Ελεύθερου Βήματος", Ν.Ζαρίφη: "Εχομεν ήδη υπόψη μας το αλφαβητάριον (Abecedar) των σλαβοφώνων", γράφει στις 19.9.25. "Πρόκειται περί έργου το οποίον παρά τας δυσχερείας καταρτισμού του συγκεντρώνει επιστημονικήν αρτιότητα και πρακτικότητα χρήσεως. Η ουσιωδεστέα δυσχέρεια εις την σύνταξιν του αλφαβηταρίου των σλαυοφώνων υπήρξεν η επιλογή του αλφαβήτου. Και η συντακτική επιτροπή είχε την καλήν έμπνευσιν να προτιμήση το λατινικόν αλφάβητον ως μάλλον εύχρηστον, αλλά και ως αποκλείον τας παρεξηγήσεις (...) Το λατινικόν αλφάβητον προεκρίθη και διότι θεωρείται κατά κάποιον τρόπον διεθνές, αλλά και διότι και πολλαί άλλαι σλαυϊκαί διάλεκτοι (πολωνική, τσεχοσλοβακική, κροατική και σλοβενική) χρησιμοποιούν το αλφάβητον τούτο. Η γλώσσα τέλος του αλφαβηταρίου είνε η καθαρώς μακεδονοσλαυϊκή, προελθούσα εκ της παλαιοσλαυϊκής, όπως και η βουλγαρική, η σερβική και άι άλλαι σλαυϊκαί γλώσσαι".
Δε συμμερίζονταν όμως όλοι τον ενθουσιασμό του. Η απόρριψη του κυριλλικού αλφαβήτου (που χρησιμοποιούν Σέρβοι και Βούλγαροι) και η χρήση των τοπικών ιδιωματισμών, προκάλεσαν την οργή των γειτονικών χωρών. Τα σχετικά δημοσιεύματα του βουλγαρικού τύπου θυμίζουν έντονα τα πρόσφατα εθνικιστικά κλισέ στη χώρα μας περί "τεχνητής ψευδογλώσσας των Σκοπιανών". "Το αλφαβητάριον", έγραφε λχ η ημιεπίσημη Demokratitcheven Sgovor, "είναι γραμμένον εις μίαν πρωτάκουστον γλώσσαν, η οποία αποτελεί κράμα διαφόρων μακεδονικών διαλέκτων. Το νέον τούτο εφεύρημα αξίζει την εντύπωσιν ότι τα μέλη της επιτροπής, τα οποία το συνέταξαν, είχον οδηγίας ουχί μόνον να συντάξουν νέον αλφάβηξτον, αλλά και εν είδος νέας γλώσσης" ("Ελ.Βήμα" 19.10.25). Τις βουλγαρικές αιτιάσεις έσπευσε να συμμεριστεί και ο (υπέρμαχος της βαλκανικής συνεννόησης) έλληνας πολιτικός Ιωάννης Σοφιανόπουλος: "Εάν οι άνθρωποι αυτοί έχουν βουλγαρικήν συνείδησιν και πρέπει να μάθουν βουλγαρικά γράμματα, μόνον με Κυριλλικόν αλφάβητον ειμπορούσαν να τα μάθουν, για να ειμπορούν να διαβάζουν βουλγαρικά βιβλία και εφημερίδες" ("Πώς είδα τη Βαλκανική", Αθήνα 1927, σ.135).
Τελικά, το πείραμα θα οδηγηθεί σε αποτυχία. Οχι εξαιτίας των βουλγαρικών αντιρρήσεων αλλά λόγω της αντίδρασης των εγχώριων μηχανισμών απέναντι στη διδασκαλία οποιασδήποτε σλαβικής γλώσσας. Την 1.2.26, μια "πατριωτική" διαδήλωση στο Σόροβιτς (σημερινό Αμύνταιο) κακοποιεί τους δασκάλους του πρώτου πειραματικού σχολείου και καίει τα αντίτυπα του Abecedar που είχαν σταλεί εκεί. Το Μάϊο, η Υπηρεσία Αμύνης του Κράτους (πρόδρομος της ΕΥΠ) ζητά την απόσυρσή του για λόγους "δημοσίας ασφαλείας". Το επίμαχο αλφαβητάρι ανήκε πια στην ιστορία.

ΟΙ ΜΕΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕ

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ. Ο δημοτικιστής παιδαγωγός περιγράφει τα παλιά Αλφαβητάρια της καθαρεύουσας: "Ολα ήσαν έξοχα και ιδανικά. Γλώσσα, περιεχόμενον, ψυχολογική κατάταξις. Ολα ήσαν σεμνά, υψηλά, διδακτικά, ηντλημένα από την σοφίαν των προγόνων, από τα θαυμασιώτατα δημιουργήματα της ελληνικής διανοίας. (...) Ολα έξοχα, ιατροί, φάρμακα, εργαλεία και όμως ...ο ασθενής απέθνησκε. Τα παιδιά ενύσταζαν, ενύσταζαν, ενύσταζαν. Θεέ μου πώς ενύσταζαν! Ωσάν η Ελληνική φυλή να είχεν αγρυπνήσει επί χιλιετηρίδας και να είχε συγκεντρωθή όλη η κόπωσίς της εις τους συγχρόνους ελληνόπαιδας. Τα παιδάρια, τα οποία εις την αυλήν του Σχολείου ήσαν ζωηρότατα, ευφυέστατα, ευγλωττότατα, δαιμονιώδους ταχύτητος σκέψεως, ακατασχέτου ευκινησίας και ευθυμίας μόλις ελάμβανον ανά χείρας τα υψηλά αυτά αποστάγματα της προγονικής γλώσσης, αρετής και σοφίας επάθαιναν ακαριαίαν νάρκωσιν, δυσθυμίαν, ανορεξίαν ψυχικήν, κόρον, γλωσσοδέτην, ανικανότητα σκέψεως. Η σκιά της ηλιθιότητος εκάλυπτε την τάξιν και τα παιδία εξέσπων εις κακίας διαφόρους. Εγίνοντο δύστροπα, αφηρημένα, τυραννικά διά τον διδάσκαλον. Τα καλύτερα επαπαγάλλιζον ευσυνειδήτως. "Το βόδι λέγεται καλύτερον βους, το πόδι λέγεται καλύτερον πους". Ωσάν ρητά του κορανίου, τα οποία αποστηθίζουν κεχηναίοι ανατολίται, χωρίς να κατανοούν το περιεχόμενόν των. Φράσεις ωσάν βελόναι εκ πάγου εμπηγνύμεναι εις τον παιδικόν εγκέφαλον. -Τα κέρατα του; Τα κέρατα του βου. Οι δάκτυλοι του; Του που. Ω Θεέ μου! -Τι λές παιδί μου; Πρόσεχε. Ο βους, του βοός, ο πους, του ποδός. Λοιπόν; Τα κέρατα του; Τα κέρατα του... του... βοδός. Οι δάκτυλοι του; Του... του... πους... Α! μα είσθε κτήνη! Είσθε ζώα! Δεν υποφέρεσθε. Γκαπ! Γκουπ! Εκ των μη ερωτωμένων τα δειλότερα τα απεκτήνωνε το μυστήριον και ο φόβος. Τα θαρραλεώτερα εμυκτήριζον τον διδάσκαλον διά παντός τρόπου ή επείραζον τους συμμαθητάς των. "Κύριε, Κύριε, ο Γιάννης μου πάτησε το δάχτυλο του ποδιού μου!" "Ο Κώστας, μου είπε πως έχω κέρατα βοδιού". "Ανόητε Κώστα, ανόητε Γιάννη ελάτε εδώ έξω. Γιατί δεν προσέχετε; Γκαπ! Γκουπ! Λοιπόν προσοχή! Το βόδι λέγεται καλύτερον; Πώς λέγεται καλύτερον το βόδι;" ("Οι χοίροι υϊζουσιν", σελ. 9) 

ΑΝΝΑ ΦΡΑΓΚΟΥΔΑΚΗ. Κρίνοντας το Αναγνωστικό της Γ' Δημοτικού που πρωτοεγκρίθηκε από τη δικτατορική κυβέρνηση, αλλά διδάχθηκε και τα χρόνια της μεταπολίτευσης, η Αννα Φραγκουδάκη το θεωρεί ένα από τα χειρότερα δείγματα. "Πριν απ' όλα, περιέχει μια βαθύτατα αντιδραστική παιδαγωγική, όπου η ευήθεια παρουσιάζεται σαν παιδικότητα και η απόλυτη υποταγή του παιδιού διανθίζεται με την πρόσχαρη βιασύνη του να προσαρμοστεί στο προτεινόμενο πρότυπο: 'Αγαπημένη μου μαμά, εν τάξει. Είμαι καραβάκι και πήρα τις οδηγίες σου. Τώρα ταξιδεύω και σου υπόσχομαι να σου φέρω στο τέλος του χρόνου ένα δεκαράκι μεγάλο και λαμπερό σαν ήλιο. Το παιδάκι σου -το καραβάκι σου, Παναγιώτης.' Η 'μαμά' πρότυπο του αναγνωστικού αυτού έχει βάλει στη σάκα του παιδιού της, την πρώτη μέρα του σχολείου, ένα γράμμα με 'οδηγίες': 'Να προσέχης, παιδί μου... να μην ενοχλής... να σηκώνης το χέρι σου... να ζητάς με ευγένεια... να φροντίζης... να... να... να μην...'" ("Τα αναγνωστικά βιβλία", σελ. 130)

Μ.ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ. Μαζί με τον Δ.Λάμψα, τον Α.Τραυλαντώνη, τον Ζαχ. Παπαντωνίου, τον Αλ.Δελμούζο και τον Δ.Ανδρεάδη συγκρότησαν την Επιτροπή για τη σύνταξη νέων αναγνωστικών βιβλίων στις 13.2.1918. Ανάμεσα στις αρχές που αποφάσισαν ότι πρέπει να διέπουν τα αναγνωστικά της μεταρρύθμισης, όρισαν τα παρακάτω σε σχέση με την 'πραγμάτωση του εθνικού σκοπού': "Δέον να δοθή προσοχή όπως αποφευχθή ο σωβινισμός, ως εμβάλλων εις τας ψυχάς των μαθητών περιφρόνησιν, μίσος κατ' άλλων λαών και εκδικητικότητα τυφλήν, εν ω η φιλοπατρία πρέπει να θεμελιωθή προ παντός εις την καθαράν αγάπην της πατρίδος και της ελευθερίας, εις την εκτίμησιν του εθνικού πολιτισμού και τον πόθον υπέρ της συντηρήσεως και της προαγωγής του, οφείλονται να εξυψωθή μέχρις αυτοθυσίας υπέρ της πατρίδος. Επίσης δέον να δοθή προσοχή όπως μη συγχέωνται οι θρύλοι, τα παραμύθια και άι παραδόσεις προς τας προλήψεις και δεισιδαιμονίας (π.χ. ξόρκια, προλήψεις περί κουκουβάγιας κ.τ.τ.), άι οποίαι πρέπει να εκριζωθούν από την ψυχήν του παιδιού."

ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΕΜΦΙΕΤΖΟΓΛΟΥ. Στα μέσα Ιουνίου έγινε στο "Χίλτον" η παρουσίαση του πρώτου αλφαβηταρίου της πομακικής γλώσσας, που συντάχθηκε από τους Μουμίν Αϊντίν και Ομέρ Χαμδή με την επιχορήγηση του γνωστού επιχειρηματία, ιδιοκτήτη της "Μηχανικής ΑΕ". Το σκεπτικό της έκδοσης ανέλαβε να εξηγήσει το -υμνητικό για την πρωτοβουλία- ρεπορτάζ της "Καθημερινής" (15/6/97): "Τα παιδιά των Πομάκων μιλούν τη δική τους γλώσσα, μαθαίνουν την τουρκική στο σχολείο, την αραβική για το Κοράνι, την ελληνική και θα προστεθεί και η αγγλική. Ενώ αν διδαχθούν στο σχολείο την πομακική με ελληνική γραφή, εύκολα θα κατακτήσουν και την ελληνική γλώσσα".

ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΑΚΙΑ. Επεισοδιακή ήταν, αντίθετα, η εισαγωγή νέων (made in Greece) τουρκικών αναγνωστικών στα μειονοτικά σχολεία της Θράκης. Την άνοιξη του 1992, κάτοικοι αρκετών μειονοτικών χωριών (Μύκη, Αρίσβη, Αμάραντα, Κικίδιο, κλπ) αλλά και μουσουλμάνοι δάσκαλοι αρνήθηκαν να τα δεχτούν και σε ορισμένες περιπτώσεις προχώρησαν στο κάψιμό τους. Ακολούθησαν, το 1993, αρκετές καταδίκες σε πολύμηνη φυλάκιση. Τα γεγονότα αποδόθηκαν, ως συνήθως, σε πράκτορες του προξενείου και θερμοκέφαλους εθνικιστές της μειονότητας. Ελάχιστοι μπήκαν στον κόπο να αναρρωτηθούν αν ο υπερβάλλων ζήλος των συντακτών των επίμαχων βιβλίων για τονισμό της "ελληνικότητας" των μουσουλμάνων της Θράκης (το τουρκόγλωσσο αναγνωστικό της Α' Δημοτικού, λχ, περιείχε 25 ελληνικές σημαίες έναντι μόλις 8 του αντίστοιχου ελληνόγλωσσου) ήταν ο πιο ενδεδειγμένος για τον κατευνασμό των πνευμάτων στην ευαίσθητη αυτή ακριτική μας περιοχή...

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Ευγενίας Κεφαλληναίου "Νεοελληνικά Αλφαβητάρια 1771-1981" (εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα 1995). Κατάλογος των σχολικών βιβλίων της πρώτης βαθμίδας που φέρουν τον τίτλο Αλφαβητάριον. Η έκδοση περιλαμβάνει 366 λήμματα και πλούσια εικονογράφηση. Στην εισαγωγή περιοδολογείται η μέθοδος διδασκαλίας μέσω Αλφαβηταρίων από την εποχή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού ως τις μέρες μας.

Αννας Φραγκουδάκη "Τα αναγνωστικά βιβλία του δημοτικού σχολείου" (εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1978). Λεπτομερής ανάλυση του περιεχομένου των Αναγνωστικών που διδάσκονταν στο δημοτικό σχολείο την περίοδο της μεταπολίτευσης. Περιγραφή του προτύπου που επιβάλλεται στα παιδιά, κάτω από τον ουδέτερο μανδύα της "μετάδοσης γνώσης και ηθικών αξιών".

Αλέξη Δημαρά (επιμ.) "Το Αλφαβητάρι με τον Ηλιο" (εκδ. Ερμής, Αθήνα 1972). Το σημαντικότερο Αλφαβητάρι που πρωτοεκδόθηκε το 1918 από την κυβέρνηση Βενιζέλου και συντάχθηκε από την ομάδα των δημοτικιστών-μεταρρυθμιστών παιδαγωγών, φιλολόγων και λογοτεχνών. Η εισαγωγή του επιμελητή περιλαμβάνει σημαντικά στοιχεία για τη διαμάχη της εποχής γύρω από το (όχι μόνο γλωσσικό) περιεχόμενο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Αντ. Γαβριήλ (Δημήτρη Γληνού) "Οι χοίροι υϊζουσιν, τα χοιρίδια κοϊζουσιν, οι όφεις ιϋζουσιν" (εκδ. Εστία, Εν Αθήναις 1921). Ξεκαρδιστική κριτική των Αλφαβηταρίων της καθαρεύουσας, από τον σημαντικότερο παιδαγωγό της περιόδου. 

Μ. Τριανταφυλλίδη "Πριν καούν. Η αλήθεια για τ' αναγνωστικά της δημοτικής." (Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου, τόμος 9 αρ. 4, Αθήνα 1921). Υπεράσπιση των αναγνωστικών της δημοτικής, από πλευράς γλώσσας, παιδαγωγικής, αλλά και σοβαρότητας. 

Iakovos Michailidis "Minority rights and educational problems in Greek interwar Macedonia: the case of the primer `Abecedar'" (Journal of Modern Greek Studies, v.14/2, 1996). Παρουσίαση της υπόθεσης του Abecedar, με βάση κυρίως τα αρχεία του ελληνικού Υπουργείου των Εξωτερικών.


ΔΕΙΤΕ

Μάθε παιδί μου γράμματα του Θόδωρου Μαραγκού (1980). Κριτική του εκπαιδευτικού συστήματος, με βάση τα αντιιμπεριαλιστικά κλισέ της μεταπολιτευτικής περιόδου. 

(Ελευθεροτυπία, 31/8/1997)