ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΙΣ

Το μυστικό της μακριάς γαϊδούρας

1.   2. 

Μια εθνολογική μελέτη ανατρέπει όλες τις γνωστές θεωρίες για την προέλευση του παιχνιδιού της μακριάς γαϊδούρας. Και ταυτόχρονα δίνει μια νέα διάσταση στην αγάπη των νεοελλήνων προς τα ζώα.

 
Η κρυφή γοητεία της γαϊδούρας

Πού οφείλεται η ιδιαίτερη αγάπη των παιδιών στο παραδοσιακό παιχνίδι της "μακριάς γαϊδούρας"; Πώς εξηγείται η διάδοσή του σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, με διάφορες παραλλαγές και ονόματα; Πόσο βαθιές είναι οι ρίζες του;
Απαντήσεις σ' αυτά τα καίρια ερωτήματα έρχεται να δώσει μια πρόσφατη μελέτη της γαλλίδας εθνολόγου Marie-Christine Anest. Η εργασία της κυκλοφόρησε πρόσφατα σε βιβλίο, με τον πολλά υποσχόμενο τίτλο "Zoophilie, homosexualite, rites de passage et initiation masculine dans la Grece contemporaine" (Κτηνοβασία, ομοφυλοφιλία, διαβατήριες τελετές και ανδρική μύηση στη σύγχρονη Ελλάδα, εκδόσεις L' Harmattan, Παρίσι 1994). Το εξώφυλλο του βιβλίου κοσμείται από μια κλασική σκηνή του παιχνιδιού μακριά γαϊδούρα.
Σύμφωνα με τη θεωρία της κυρίας Anest, το παιχνίδι αυτό δεν είναι παρά η επιβίωση (ή το συμπλήρωμα) των παραδοσιακών τελετών που συνοδεύουν την ενηλικίωση των ελληνόπουλων και περιλαμβάνουν σημαντικά στοιχεία ομαδικής κτηνοβασίας και ομοφυλοφιλίας. Η γαλλίδα εθνολόγος δεν ασχολείται με τις ατομικές πράξεις κτηνοβασίας και ομοφυλοφιλίας, οι οποίες είναι αντικείμενο άλλων επιστημών. Στη μελέτη της, ως εθνολόγος, περιορίζεται στις συλλογικές πρακτικές που παρατήρησε στον ελληνικό χώρο, κατά τη διάρκεια πολύχρονων επισκέψεων. Το συμπέρασμά της είναι ότι η σεξουαλική ωρίμανση των αγοριών συνοδεύεται από αυτές τις τελετές (παιχνίδια, ανταγωνισμοί), οι οποίες μέχρι σήμερα δεν έχουν αναλυθεί, εφόσον καλύπτονται από ένα πανίσχυρο κοινωνικό ταμπού.
"Στην Κρήτη καθώς και στην Κύπρο, και σ' ολόκληρη την Ελλάδα, τα νέα αγόρια σχηματίζουν 'παρέες' θυμίζοντάς μας κατά παράδοξο τρόπο τις αρχαίες 'αγέλες' που αναφέρει ο Στράβων. Οπου παρατηρούνται ομοφυλοφιλικές και κτηνοβατικές σχέσεις, οργανώνονται με τελετουργικό τρόπο στο εσωτερικό αυτών των ομάδων." Πρέπει βεβαίως να γίνει διάκριση από τις ανάλογες αρχαίες μορφές ομάδων, διότι κανείς ενήλικος δεν παρεμβαίνει σ' αυτές τις σχέσεις. Αντίθετα απ' ό,τι συνέβαινε στις αρχαίες αγέλες, οι παρέες που περιγράφει η Marie-Christine Anest περιορίζονται σε παιδιά και εφήβους. Οι ενήλικοι αποκλείονται εντελώς. Οι "μυητικές" πράξεις τελούνται με απόλυτη μυστικότητα. "Οι σύγχρονες 'παρέες' αποτελούνται από πέντε ως δέκα αγόρια ηλικίας 5 ως 17 ετών. Στο εσωτερικό αυτών των ομάδων συγκροτείται μια σαφής ιεραρχία." Στη συνέχεια η ερευνήτρια αναλύει τα κριτήρια αυτής της ιεραρχίας που δεν είναι άλλα από το βαθμό επίδοσης των μελών της παρέας στις διερευνητικές αυτές σεξουαλικές δραστηριότητες.
Μια κυπριακή παραλλαγή της μακριάς γαϊδούρας, την "αλυσίδα", περιγράφει η συγγραφέας ως κορύφωση μιας σειράς ανταγωνισμών της παρέας που περιλαμβάνουν σύγκριση των μελών τους σε στύση και ομαδική εκσπερμάτωση, όπου νικάει όποιος εκσφενδονίσει μακρύτερα το σπέρμα του. Μαρτυρίες αυτής της πρακτικής έχει συλλέξει η Anest και στην Κέρκυρα, την Ηπειρο, τη Θεσσαλία, την περιοχή της Αθήνας, την Κρήτη. "Το αγόρι που αποδείχθηκε λιγότερο δυνατό στον ανταγωνισμό ανδρισμού πρέπει να καθήσει όρθιο με το πρόσωπο γυρισμένο στον τοίχο. Πίσω απ' αυτόν στέκεται ο προτελευταίος σε επιδόσεις, και με τη σειρά όλα τα αγόρια μέχρι το νικητή, ο οποίος στέκεται στο άλλο άκρο. Η ομάδα συγκροτεί έτσι ένα "αλυσιδωτό" ζευγάρωμα. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι ο "λιγότερο ανδροπρεπής" δεν εισδύει σε κανέναν, ενώ ο "πλέον ανδροπρεπής" δεν υφίσταται είσδυση." Παρόμοιες πρακτικές συνάντησε η Anest και στην περιοχή της Αθήνας, όπου το παιχνίδι ονομάζεται "τρενάκι". Στην Κύπρο, και ειδικά στην περιοχή του Λιθροδόντα, συνάντησε την "κατακόρυφη αλυσίδα": το αγόρι με τις χαμηλότερες επιδόσεις ξαπλώνει στο έδαφος και οι φίλοι του (μέχρι έξι) ξαπλώνουν από πάνω του κατά σειρά προτεραιότητας.
Σε σχέση με την "αλυσίδα" ή το "τρενάκι", που εμφανίζονται απλώς ως τελετουργική επικύρωση της σεξουαλικής κατάταξης στην παρέα, η σύγχρονη "μακριά γαϊδούρα" έχει το στοιχείο του αυτόνομου παιχνιδιού, και η επιλογή της "μάνας" αλλά και της σειράς που πηδούν οι παίκτες, έχει σχέση κυρίως με την επίδοσή τους στα άλματα και την ισορροπία. Ωστόσο οι διάφορες παραλλαγές που περιγράφουμε σε διπλανές στήλες εύκολα ερμηνεύονται αν ακολουθήσουμε το νήμα της σκέψης της κυρίας Anest.
Η γαλλίδα εθνολόγος διαπιστώνει ότι ακόμα και σήμερα, το ζώο που προτιμούν οι νέοι γι' αυτή την διαβατήρια τελετή είναι η γαϊδούρα, "το πλησιέστερο ζώο προς τον Διόνυσο". Οσο για την τεχνική που ακολουθείται για τη συνουσία με τη γαϊδούρα, η Anest παρατηρεί ότι ακολουθείται ο ίδιος τρόπος στην Κύπρο και την Κρήτη: "Διαλέγουν ένα κατωφερές επίπεδο (με κλίση περίπου 30%) και σωρεύουν μεγάλες πέτρες. Οταν το βουναλάκι με τις πέτρες φθάσει στο απαραίτητο ύψος (περίπου 30 εκ.), ακινητοποιούν το ζώο μπροστά σ' αυτό το σκαλοπάτι εισόδου. Δένουν τα τέσσερα πόδια της γαϊδούρας με ένα σκοινί, έτσι ώστε το ζώο να μην μπορεί να μετακινηθεί ούτε να κουνήσει. Ενα από τα αγόρια της ομάδας κρατά τη γαϊδούρα από το σκοινί στο λαιμό της και ένα δεύτερο της σηκώνει την ουρά. Το ύψος του σωρού με τις πέτρες αυξομειώνεται με πρόσθεση ή αφαίρεση, ανάλογα με το ύψος του αγοριού που συνουσιάζεται με το ζώο."
Οταν όλα τα αγόρια της ομάδας τελειώσουν την πράξη τους, ακολουθούν συζητήσεις και σχόλια για τον τρόπο που ακολούθησε καθένας και τις εντυπώσεις του. Το ενδιαφέρον είναι ότι παρά τη μυστικότητα που συνοδεύει αυτές τις δραστηριότητες, διαπιστώνουμε μια σιωπηλή συνενοχή μεταξύ των αγοριών και των ενήλικων ανδρών του χωριού. Τα αγόρια σκοπίμως αποφεύγουν να διαλύσουν το βουναλάκι με τις πέτρες, έτσι ώστε να μείνει ως τεκμήριο της σεξουαλικής "μύησής" τους. 
Οι ερμηνείες για την ιδιαίτερη προτίμηση στη γαϊδούρα ποικίλλουν. Υπάρχει μια προφορική παράδοση, σύμφωνα με την οποία η συνουσία με γαϊδούρα δυναμώνει και μεγαλώνει το πέος, το κάνει να μοιάζει μ' αυτό του γαϊδάρου. "Υποστηρίζουν ακόμα ότι η γαίδούρα είναι το ιδανικό ζώο γι' αυτού του είδους την εμπειρία, επειδή ο κόλπος της είναι ζεστός και υγρός. Τα μεγαλύτερα αγόρια εξηγούν στα νεότερα ότι η συνουσία μ' ένα τέτοιο ζώο είναι μια πράξη υπέρτατου ανδρισμού. Υποστηρίζουν επίσης ότι αυτή η εμπειρία σού επιτρέπει να ξεπεράσεις κάθε σεξουαλικό πρόβλημα που μπορεί να συναντήσεις με τις γυναίκες: ακόμα και η πιο γριά και άσκημη γυναίκα θα είναι πάντα περισσότερο ελκυστική από το ζώο. Η γαϊδούρα είναι 'η πρώτη γυναίκα' του άνδρα, εξηγούν τα νεαρά αγόρια."
Αυτές οι πρακτικές της ομαδικής κτηνοβασίας και της ομοφυλοφιλίας εμφανίζονται κατά τη διάρκεια των διακοπών του σχολείου, τους ζεστούς μήνες του καλοκαιριού και εξαφανίζονται με τις πρώτες βροχές. Οριστικά σταματά η κτηνοβατική πρακτική με το πέρασμα στη ζωή του ενήλικου. Η μόνη προβλεπόμενη παλινδρόμηση παρατηρείται κατά τη διάρκεια της θητείας. Αλλά τότε μιλάμε μόνο για περιπτώσεις ατομικής κτηνοβασίας που πρέπει να αποδοθούν στην απομόνωση και τη στέρηση. 
Οσο περνούν τα χρόνια, και αστικοποιείται η ύπαιθρος, η πράξη της ομαδικής κτηνοβασίας σπανίζει, οι τελετές αυτές παραμένουν ως συμβολικές μορφές και στο τέλος καταλήγουν παιχνίδια σαν όλα τα άλλα, απογυμνωμένα από την πρώτη τους σημασία. Θα μείνουν μόνο κάποιες "ακατανόητες" λεπτομέρειες σ' αυτά τα παιχνίδια, να μας θυμίζουν την προέλευσή τους.



Ο έρως πόδια δεν κοιτά

Η μελέτη της Marie-Christine Anest επισημαίνει ότι η γαϊδούρα είναι το ζώο που χρησιμοποιείται πιο συχνά από όλα τα άλλα στις κτηνοβατικές τελετές των παιδιών κατά τη σεξουαλική μύηση. Είναι, άλλωστε, γνωστή η σχέση του ζώου με τις αποκριάτικες παραδόσεις. Ομως και άλλα ζώα κινδυνεύουν να δεχθούν ανάλογη μεταχείριση από τις παρέες των παιδιών της μεσογειακής υπαίθρου. Η συγγραφέας εντόπισε περιοχές της Κύπρου, ιδιαίτερα κοντά στην Πάφο, όπου προτιμάται η γουρούνα.
"Η συνουσία με μια γουρούνα είναι ένα εγχείρημα ιδιαιτέρως δύσκολο και καμιά φορά επικίνδυνο. Αυτή η πράξη απαιτεί την εκμάθηση μιας πολύ λεπτής τεχνικής: ένας κακός χειρισμός ή μια παράβαση των τεχνικών αυτών κανόνων βάζει το αγόρι σε κίνδυνο, πολλές φορές θανάσιμο. Ακολουθείται η εξής τεχνική. Η ομάδα των αγοριών πρέπει να προμηθευθεί μεγάλη ποσότητα αλεύρι (ένα προϊόν, το οποίο διατίθεται εύκολα στις αγροτικές περιοχές, όπου κάθε σπίτι έχει το δικό του απόθεμα, για την παρασκευή του ψωμιού). Εφοδιασμένη με ένα μεγάλο τσουβάλι αλεύρι, βάρους τριάντα κιλών, η παρέα μπαίνει το βράδυ στο χοιροστάσιο. Πρώτα πρώτα εντοπίζουν μια γουρούνα που φαίνεται ότι θα αποδεχθεί την πράξη. Γι' αυτό το σκοπό η παρέα θέτει τις γουρούνες σε δοκιμασία: ένα αγόρι παρασκευάζει ζύμη, βρέχοντας με νερό το αλεύρι, και το δίνει στη γουρούνα που υφίσταται τη δοκιμασία. Ταυτόχρονα, ένα άλλο αγόρι αγγίζει το ζώο στα γεννητικά του όργανα: αν το ζώο αποδέχεται το χάιδεμα, συνεχίζουν να το ταϊζουν με το ζυμάρι και τα αγόρια περνούν διαδοχικά στη δράση. Αν η γουρούνα αντιδράσει, δοκιμάζουν με την επόμενη."
Τα παιδιά πρέπει να προσέχουν να μην έχουν στην πλάτη τους τοίχο, διότι καμιά φορά το ζώο αρχίζει να συμμετέχει δραστήρια στην πράξη, και σπρώχνει προς τα πίσω. Αυτή η αντίδραση μπορεί να έχει μοιραίες συνέπειες, διότι το ζώο κατά μέσο όρο ζυγίζει εκατόν πενήντα κιλά. Την τελετουργική σημασία της πράξης διαπίστωσε η ερευνήτρια στην Πάφο, όπου τα αγόρια δεν πλένονται μετά την πράξη και πηγαίνουν αμέσως στο καφενείο του χωριού. Η έντονη μυρωδιά προκαλεί όπως είναι φυσικό την αντίδραση των μεγαλύτερων θαμώνων: "Τι συμβαίνει σήμερα στο καφενείο; Μυρίζει γουρουνίλα!", λέει κάποιος ενήλικος. Επισφραγίζεται έτσι έμμεσα η διάβαση των αγοριών στο χώρο των μεγάλων, χωρίς να γίνει καμιά αναφορά στην κτηνοβατική πράξη.
Το τρίτο ζώο που επιλέγεται στις ομαδικές αυτές τελετές είναι η αγελάδα. Αντίθετα η κατσίκα και η προβατίνα χρησιμοποιούνται κυρίως σε ατομικές πράξεις κτηνοβασίας. Η συνουσία με την κατσίκα θεωρείται πολύ δύσκολη, εξαιτίας ανατομικών λεπτομερειών. "Μόλις αισθανθεί επαφή με το σεξουαλικό όργανο του αγοριού, η κατσίκα τεντώνεται και συστέλλεται 'κάνοντας γέφυρα', σε μια στάση αντίθετη από τη λόρδωση. Οι μεγαλύτεροι συμβουλεύουν τους νεότερους με ποιο τρόπο θα αποφύγουν τη δυσκολία, αλλά το εγχείρημα εξακολουθεί να είναι πολύ λεπτό και απαιτεί εμπειρία." Παραμένει ωστόσο η κατσίκα το κοντινότερο ανατομικά ζώο προς τον άνθρωπο. Η αποφυγή της επαφής με την κατσίκα οφείλεται εν μέρει και στον λανθάνοντα φόβο ότι μπορεί να μείνει έγκυος και να γεννηθεί κάποιο τέρας. Η Marie-Christine Anest αναφέρει κάποιο επεισόδιο με ένα αγόρι που πείσθηκε από τους φίλους του ότι η κατσίκα με την οποία είχε μόλις έρθει σε επαφή θα γεννήσει ένα κατσίκι με ανθρώπινο κεφάλι, το οποίο μάλιστα θα του μοιάζει! Πανικόβλητο το παιδί δηλητηρίασε την κατσίκα για να προλάβει το σκάνδαλο.
Στην περιοχή της Σολιάς (κοντά στη Λευκωσία), η Anest διαπίστωσε ότι υπάρχει διαδεδομένη άποψη ότι πρέπει κανείς να δοκιμάσει με όλα τα δυνατά ζώα, αγελάδες, γαϊδούρες, κατσίκες, γάτες, ακόμα και με πουλερικά. "Τα παιδιά του χωριού είχαν μαζευτεί στο μαγαζί ενός νεαρού ράφτη και αντάλλασσαν κτηνοβατικές εμπειρίες. Ο οικοδεσπότης συνειδητοποίησε ότι είχε φτάσει σε ηλικία 18 ετών και δεν είχε ακόμα συνουσιαστεί με κότα. Απέναντι από το ραφτάδικο υπήρχε την εποχή εκείνη ένα μαγαζί που πουλούσε ζωντανές κότες. Ενα από τα αγόρια πήγε αμέσως και του αγόρασε την μεγαλύτερη κότα. Ο ράφτης, αφού έκανε την πράξη ενώπιον όλων των αγοριών, θυσίασε το ζώο και το σούβλισε για να το φάει η παρέα. Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι πρόκειται για το μοναδικό είδος που σκοτώνεται μετά τη συνουσία."
Οσο για τη γάτα, κι αυτή έχει ιδιαίτερες δυσκολίες. "Στην Κρήτη τα παιδιά παίρνουν μια μπότα από δέρμα και σπρώχνουν τη γάτα στο βάθος, μέχρι που να μένουν έξω μόνο τα οπίσθια και η ουρά της."
Η γαλλίδα εθνολόγος θυμίζει ότι η ερωτική σμίξη του ανθρώπου με τα ζώα είναι συστατικό στοιχείο της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας. Ο Ζευς ταύρος, Η Λητώ λύκαινα, ο Μινώταυρος, οι Κένταυροι, κλπ. Η λατρεία του Διονύσου στηρίζεται στην ύπαρξη αυτών των όντων που είναι μισά άνθρωποι και μισά ζώα. "Ο Διόνυσος εμφανιζόταν στις καλλιεργημένες πεδιάδες, κάτι ανάμεσα στην αγριότητα και τον πολιτισμό, και εισέβαλλε στα χωράφια με το σιτάρι της Δήμητρας. Με τρόπο αρκετά ανάλογο, τα αγόρια των περιοχών που μελετήσαμε, αφήνουν ελεύθερη τη γαϊδούρα με την οποία έχουν συνουσιαστεί, με σκοπό να προκαλέσουν αταξία και να υποδηλώσουν με κάποιο τρόπο την πράξη τους."


Πώς συγχωρείται το αμάρτημα της κτηνοβασίας

Μια έμμεση επιβεβαίωση των θεωριών της Marie-Christine Anest ότι η ομαδική κτηνοβασία συμπεριλαμβάνεται στις παραδοσιακές ελληνικές τελετές μύησης του αγοριού στον κόσμο των αντρών έχουμε και από τους κανόνες της εκκλησίας μας. Ο Κανών ΙΣΤ' της Εν Αγκύρα Τοπικής Συνόδου, η οποία συνήλθε το έτος 315, διακρίνει σαφώς τους ανήλικους από τους ενήλικους κτηνοβάτες. Τους πρώτους τους αντιμετωπίζει με σχετική επιείκια, ενώ τους δεύτερους με αυστηρότητα. "Οσοι έπεσαν ή πίπτουν εις αμαρτίαν με τα άλογα ζώα, και έπραξαν την λεγομένην κτηνοβατίαν, προστάζει ο παρών Κανών να μη κανονίζονται όλοι παρόμοια, αλλ' εκείνοι μεν οπού ήμαρτον με αυτά μερικές φορές, προ του να γένουν είκοσι χρόνων, και χωρίς να έχουν γυναίκας, ούτοι δεκαπέντε χρόνους να κάμουν εις τον τόπον των υποπιπτόντων, και πέντε χρόνους να στέκονται μαζύ με τους πιστούς εν τη Εκκλησία συμπροσευχόμενοι, και μετά ταύτα να μεταλαμβάνουσι. Πρέπει δε να εξετάζεται και η εν τη μετανοία ζωή αυτών, και ει μεν με θερμότητα μετανοούν, να κανονίζονται συγκαταβατικότερα, ει δε αμελώς, να μη λαμβάνουσι καμίαν συγκατάβασιν. Εάν δε ούτοι πολλότατες φορές και με υπερβολήν έπεσαν εις την άλογον ταύτην αμαρτίαν της κτηνοβατίας, ας κάμνουν εις τους υποπίπτοντας χρόνον μακρόν. Και ούτοι μεν έτσι συγκαταβατικά να κανονίζονται, και διά την νεαράν ηλικίαν των, κατά την οποίαν ανάπτει η της επιθυμίας φλοξ, και δια την αφροσύνην αυτών. Εκείνοι δε οπού, και υπέρ τους είκοσι χρόνους της ηλικίας όντες, και γυναίκες έχοντες, εις το μιαρόν αυτό αμάρτημα έπεσαν, εικοσιπέντε χρόνους μεν ας υποπίπτουν, και πέντε χρόνους δε ας συμπροσεύχονται με τους πιστούς, και ούτω μετά τους τριάκοντα χρόνους αυτούς ας μεταλαμβάνουν. Εκείνοι δε οπού υπέρ τους πεντήκοντα χρόνους όντες, και γυναίκας έχοντες, εις κτηνοβατίαν έπεσαν, μόνον εις τον θάνατόν τους ας μεταλαμβάνουν, και όχι άλλην φοράν. Ουδεμίαν γαρ αιτίαν έχουσιν ούτοι να προφασισθούν ως οι ανωτέρω, ούτε το νεαρόν της ηλικίας, ούτε το αστήρικτον του φρονήματος." ("Πηδάλιον. Απαντες οι Ιεροί και Θείοι Κανόνες." εκδ. Αστήρ, Αθήναι 1957)

(Ελευθεροτυπία, 12/10/1997)