ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΕΞΕΓΕΡΣΗ

Οι Καταλήψεις χωρίς Μοντάζ

1.   2.   3.

Φράουλες σε κονσέρβα

Η συνταγή όχι μόνο είναι διεθνής, αλλά έχει και πλούσιο παρελθόν. Ηδη κατά το μακρινό και ταραγμένο εκείνο 1968, τα ιδιωτικά κανάλια έδιναν το πρώτο δείγμα γραφής για το πώς μπορεί να "αξιοποιηθεί" θεαματικά -και ταυτόχρονα να υπονομευθεί πολιτικά- ένα ανεξέλεγκτο νεανικό κίνημα. Πεδίο πειραματισμού δεν ήταν βέβαια η Δυτική Ευρώπη, με την κρατικά ελεγχόμενη (τότε) ραδιοτηλεόραση, αλλά οι ΗΠΑ. Μια εξαιρετικά χαρακτηριστική εικόνα αποτυπώνεται στο πασίγνωστο βιβλίο "Φράουλες και αίμα" του Τζέιμς Κούνεν. Καταγράφοντας τα βιώματά του από την κατάληψη του πανεπιστημίου Κολούμπια, ο 18χρονος συγγραφέας δεν παραλείπει να αναφερθεί και στην εμπειρία από τη συμμετοχή του σε ένα τοκ-σώου των ημερών.

Η ιστορία μας ξεκινάει με το τηλεφώνημα που ο συγγραφέας, ένας μάλλον μετριοπαθής καταληψίας της σχολής του, δέχεται τηλεφώνημα από το δημοσιογράφο Αλεν Μπερκ, που τον καλεί να πάρει μέρος σε μια τηλεοπτική "μονομαχία" με αντίπαλο έναν συντηρητικό φοιτητή, πολέμιο των καταλήψεων. Οι αρχικές επιφυλάξεις του βολιδοσκοπούμενου θα διαλυθούν την επομένη, όταν γνωρίζει τη γραμματέα του δημοσιογράφου, που τον πείθει για τις καλές προθέσεις της εκπομπής: "Φορεί το σήμα της ειρήνης, μοιάζει λιγάκι με χίπισσα και λέει πως είναι με το μέρος μου. -`Ο Αλεν Μπερκ, μου λέει, είναι καλός άνθρωπος και φιλελεύθερος'".
Εντελώς διαφορετικές είναι ωστόσο οι απόψεις των συμφοιτητών, συντρόφων ή και απλών γνωστών του. "Ολοι μου λένε τα χειρότερα πράγματα για την εκπομπή του Μπερκ. Παίρνω λοιπόν στο τηλέφωνο τη γραμματέα και της λέω να με συγχωρεί, αλλά δεν πρόκειται να πάω. -`Τζιμ, μου λέει με πόνο, σε παρακαλώ, μη μου το κάνεις αυτό'. Τα ξέρει όλα όσα μου έχουν πεί σχετικά με το Μπερκ, μα όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν, μου λέει. Ο Μπερκ προσπαθεί τώρα να φανεί διαφορετικός, λογικότερος. Και στο κάτω-κάτω, αυτή σκοτώθηκε όλο το Σαββατοκύριακο ψάχνοντας να μου βρεί κάποιο συνομιλητή". Με τα πολλά, ο 18χρονος καταληψίας πείθεται και υπαναχωρεί. Στις 29 Μαϊου 1968, παίρνει θέση στο τηλεοπτικό πάνελ. Για τα περαιτέρω δεν θα μπορούσε να είναι πιο σαφής:
"Πέντε λεπτά πριν αρχίσει το πρόγραμμα, ο κύριος Μπερκ με βεβαιώνει πως δεν έχει ιδέα για τα γεγονότα του Κολούμπια, και επομένως ο ίδιος θα μείνει έξω από τη συζήτηση -απλώς θα τη διευθύνει.
Στα πρώτα λεπτά του προγράμματος το τρακ δε μ' αφήνει ούτε να μιλήσω, κατόπιν όμως, με τη συζήτηση, το ξεχνάω και ξαναβρίσκω την ψυχραιμία μου. Τα βγάζω εύκολα πέρα με το συνομιλητή μου, όπως τα βγάζω πέρα και με τις ερωτήσεις του κοινού που είναι όλες σχεδόν αρνητικές. Προσπαθώ επίσης να τα βγάλω πέρα με τις επιθέσεις του κυρίου Μπερκ που, αντίθετα απ' τις διαβεβαιώσεις, μου πάει πολύ κόντρα. Το πρόβλημά μου είναι οι διακοπές, που γίνονται από το σταθμό για να παρεμβληθούν διαφημίσεις, και που ακολουθούν πάντοτε τις πιο δηκτικές παρατηρήσεις του κυρίου Μπερκ. Καθώς επίσης κι ένας πολύ φανατικός τύπος στο ακροατήριο, που τινάζεται όρθιος κάθε φορά, για να δώσει το παράδειγμα σε χειροκροτήματα εις βάρος μου, με αποτέλεσμα να μη μπορεί ν' ακουστεί η απάντησή μου στις φράσεις που τα προκάλεσαν. Πρόκειται, καθώς φαίνεται, για συστηματικό κλακαδόρο, που παρασύρει το ακροατήριο σύμφωνα με οδηγίες που έχουν δοθεί πριν από το πρόγραμμα.
Μου κολλάνε την ετικέτα `παράφρων αναρχικός', και ο κύριος Μπερκ κλείνει το πρόγραμμα με την παρατήρηση ότι θάπρεπε να περιοριστώ στις επιδρομές στα υπνοδωμάτια των κοριτσιών, γιατί αυτές είναι `πιο εποικοδομητικές'. Θα μπορούσε νάταν και χειρότερα, σκέφτομαι".

ΣΤΟ ΟΡΙΟ

1973. Πρώτος διδάξας την τέχνη της τηλεοπτικής αξιοποίησης των καταλήψεων υπήρξε, ως γνωστόν, ο Νίκος Μαστοράκης. Λίγα εικοσιτετράωρα μετά τη σφαγή του Πολυτεχνείου, ο δαιμόνιος τηλεπαρουσιαστής έβγαλε στο γυαλί της χουντικής τηλεόρασης ένα "τυπικό δείγμα" από τους συλληφθέντες των ημερών για μια "ελεύθερη" συζήτηση πάνω στην αντιδικτατορική εξέγερση. Εξυπακούεται πως, αμέσως μετά το ιδιότυπο αυτό τοκ-σόου, οι "προσκεκλημένοι" του ξαναγύρισαν στο ΕΑΤ- ΕΣΑ.

1979. Οι φοιτητικές καταλήψεις του Δεκεμβρίου 1979 ενάντια στο νόμο 815 για τα ΑΕΙ ήταν μια από τις λαμπρότερες σελίδες του μεταπολιτευτικού φοιτητικού κινήματος, καθώς έληξαν με την απόσυρση του (ήδη ψηφισμένου από τη Βουλή) αντιεκπαιδευτικού εκείνου νομοθετήματος. Παρά τη μαζικότητα και το δυναμισμό τους, ωστόσο, δεν αξιώθηκαν την παραμικρή προβολή από την καραμανλική ραδιοτηλεόραση, που περιορίστηκε στη συνήθη εκφώνηση κυβερνητικών ανακοινωθέντων στη διάρκεια των δελτίων ειδήσεων.

1987. Το επόμενο κύμα φοιτητικής αναταραχής πυροδοτήθηκε από τις προσπάθειες του τότε ΥΠΕΠΘ Αντώνη Τρίτση να εισάγει μεθόδους έμμεσης ιδιωτικοποίησης στα ΑΕΙ. Εναρμονισμένη με τις αντιλήψεις της εποχής περί πολιτικής εκπροσώπησης των κοινωνικών κινημάτων, η ΕΡΤ ανέθεσε τη συζήτηση του ζητήματος όχι στους ίδιους τους καταληψίες αλλά στις νεολαίες των πολιτικών κομμάτων. Καλεσμένοι της εκπομπής "Ανοιχτά Χαρτιά" (9/12/87) ήταν έτσι εκπρόσωποι της Ν.ΠΑΣΟΚ, της ΟΝΝΕΔ, της ΑΔΗΝ, της ΚΝΕ, της Ν.ΕΑΡ και της ΕΚΟΝ `Ρήγας Φεραίος'. Δεδομένου ότι οι τρεις δυνάμεις ήταν αντίθετες με το κίνημα των φοιτητών και η Ν.ΕΑΡ μάλλον ανύπαρκτη, η συζήτηση ανέδειξε τελικά σαν "αιτήματα της νεολαίας" εκείνα ακριβώς (ιδιωτικοποίηση, σύνδεση των ΑΕΙ με τις επιχειρήσεις, κλπ) που αντιμάχονταν οι ξεσηκωμένοι φοιτητές. Οσο για τους ίδιους τους καταληψίες, μια λακωνική ανακοίνωση των Συντονιστικών Επιτροπών τους διαβάστηκε από το συντονιστή της συζήτησης με χίλια βάσανα, λίγο μετά το νυχτερινό δελτίο ειδήσεων...

1990. Με την ιδιωτική τηλεόραση σε πλήρη ανάπτυξη πλέον, η νικηφόρα μαθητική εξέγερση κατά των διαταγμάτων Κοντογιαννόπουλου βγήκε μεν περισσότερο στο γυαλί, δεν είχε όμως καθόλου καλύτερη μεταχείριση. Περιδιαβαίνοντας λχ τις καταλήψεις της Αθήνας με την κάμερα του ΑΝΤ-1, ο Χρήστος Σεφερλής ασχολήθηκε κυρίως με την απόσπαση εξηγήσεων για τα σημεία και τέρατα που, σύμφωνα με τον κυβερνητικό τύπο, συνέβαιναν σε αυτές: "Κάπου γράφτηκε ότι εδώ που κάνετε καταλήψεις έχετε αρχίσει και παίζετε τάβλι, παίζετε χαρτιά... Είναι αλήθεια;" Στην ίδια εκπομπή (`Ελλάς το μεγαλείο σου', 8/12/90), ο οικοδεσπότης Γιώργος Παπαδάκης εξηγούσε πως ο τηλεοπτικός "διάλογος" μεταξύ των δυο πλευρών περνούσε αναγκαστικά μέσα από το μοντάζ χωριστών συνεντεύξεων: "ζωντανά δεν θα μπορούσαμε να τον κάνουμε", πρόσθεσε απευθυνόμενος στους (κατά τεκμήριο φιλοκυβερνητικούς) θεατές του, "γιατί τότε θα τα βάζατε μ' εμάς".

1991. Οπως και τώρα, έτσι και τότε το μεγάλο ερώτημα ήταν αν το μαθητικό και φοιτητικό κίνημα θα "ξεφούσκωνε" ή όχι με την καινούρια χρονιά. Οι σχετικές διατυπώσεις της ΕΤ-1 (7/1/91) αποτελούν υπόδειγμα επιλεκτικής παρουσίασης των στατιστικών στοιχείων: "Το υπουργείο Παιδείας έδωσε πριν από λίγο στη δημοσιότητα στοιχεία για τη σημερινή πρώτη ημέρα των μαθημάτων μετά τις διακοπές των Χριστουγέννων. Οι υπηρεσίες του Υπουργείου εκτιμούν ότι λειτούργησε συνολικά το 70% των σχολείων της χώρας. Αναλυτικότερα, σε 12 νομούς λειτούργησαν όλα τα σχολεία, σε 23 νομούς λειτούργησαν όλα εκτός από ελάχιστα (δηλαδή από 1 έως 6), σε 11 νομούς λειτούργησαν περισσότερα από τα μισά και σε 8 νομούς λειτούργησαν λιγότερα από τα μισά. Στην τελευταία αυτή κατηγορία περιλαμβάνονται τα σχολεία της Αθήνας, του Πειραιά, δήμων της Αττικής, του Ηρακλείου, της Κέρκυρας, των Τρικάλων και της Ζακύνθου" - περισσότερο δηλαδή από το 50% του μαθητικού πληθυσμού της χώρας.



ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Todd Gitlin "The whole World is watching: Mass Media in the making & unmaking of the new left" (Μπέρκλεϊ 1980, εκδ. University of California Press). Εξαιρετική ανάλυση του ρόλου των έντυπων και -κυρίως- των ηλεκτρονικών ΜΜΕ στην προβολή και το καναλιζάρισμα των νεανικών κινημάτων της δεκαετίας του '60 στις ΗΠΑ. Εμφαση στη διπλή πολιτική των ηλεκτρονικών ΜΜΕ ανάλογα με τη συγκυρία: πριμοδότηση των πιο συγκρουσιακών και θεαματικών εκδοχών του κινήματος σε μια πρώτη φάση, έτσι ώστε να επιτευχθεί το μάξιμουμ της θεαματικότητας, "άδειασμά" τους όμως στη συνέχεια και αναζήτηση "μετριοπαθών" εκπροσώπων όταν το κίνημα αποτελεί πλέον κεντρικό πολιτικό γεγονός. Ενα μικρό μέρος του βιβλίου -το πιο θεωρητικό- έχει μεταφραστεί στα ελληνικά ("ΜΜΕ και κοινωνικά κινήματα", Αθήνα 1998, εκδ. Ελευθεριακή Κουλτούρα).

Τζέιμς Κούνεν "Φράουλες και αίμα" (Αθήνα 1973, εκδ. Δ.Κ.Ζάρβανος, μετάφραση Κώστα Γαλανόπουλου). Δροσερή ματιά στις αμερικανικές καταλήψεις του 1968 από έναν -μάλλον μετριοπαθή- καταληψία φοιτητή του πανεπιστημίου Κολούμπια. Ελάχιστη σχέση με την ομώνυμη ταινία, που έχει αλλάξει τα φώτα στην αφήγηση του 19χρονου συγγραφέα, προκειμένου να προβάλει μια πιο "αντικειμενική" εκδοχή των γεγονότων.

Νίκος Ξηρουδάκης "Στον ιστό της αράχνης. Η παρισινή γραμμή στα FM" (περιοδικό "Αλλά", τχ.1, 6/1992). Διεισδυτική παρουσίαση του σύγχρονου μοντέλου χειρισμού της επικαιρότητας από τα ηλεκτρονικά ΜΜΕ, με βάση τα "μαθήματα" του ραδιοφωνικού Sky (1988) και επιστράτευση παραδειγμάτων από την τρέχουσα ελληνική τηλεοπτική πραγματικότητα.


ΔΕΙΤΕ

Να πεθαίνεις στα τριάντα σου (Mourrir a trente ans) του Ρομέν Γκουπίλ (1982). Αυτοβιογραφική ταινία ενός από τους ηγέτες των μαθητικών καταλήψεων του '68 στο Παρίσι. Εξαιρετική αποτύπωση του πνεύματος -και, λιγότερο, των πολιτικών επιλογών- της εξεγερμένης νεολαίας της εποχής.

Εξέγερση στους δρόμους (Wild in the Streets) του Μπάρι Σίαρ (1968). Η "πολιτικά ορθή" -για τη βιομηχανία των ΜΜΕ- εικόνα του νεανικού ριζοσπαστισμού της περιόδου. Ενας εκατομμυριούχος ποπ σταρ κατεβάζει την ψήφο στα 15, εκλέγεται πρόεδρος των ΗΠΑ κι εγκαθιστά μια ολοκληρωτική δικτατορία, ταϊζοντας με το ζόρι LSD τους ενήλικες της χώρας.

(Ελευθεροτυπία, 10/1/1999)