ΜΟΝΤΕΛΟ ΒΟΣΝΙΑ

Βοήθεια Χωρίς Αύριο

Κράτος-μοντέλο χωρίς πολίτες

1.   2.   3.


Η συζήτηση για την ειρήνευση στο Κόσοβο έχει ήδη αρχίσει, με ανοιχτές ακόμα τις πληγές των νατοϊκών βομβαρδισμών και της εκδίωξης των Κοσοβάρων από τα σερβικά στρατεύματα. Η "διεθνής κοινότητα" διαθέτει ήδη σχετική πείρα. Την εμπλούτισε πρόσφατα στη Βοσνία, με την εφαρμογή των πλέον "προωθημένων" σχεδίων ειρήνευσης και ανασυγκρότησης, μιας διαλυμένης χώρας, σύμφωνα με τις συνθήκες του Ντέιτον. Μεταξύ των άλλων στελεχών του ΟΑΣΕ που εργάστηκαν προς αυτή την κατεύθυνση βρέθηκε και ο Ελληνας νομικός Δημήτρης Χριστόπουλος. Διετέλεσε για ένα χρόνο (Νοέμβριος 1997 - Οκτώβριος 1998) Αξιωματούχος Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Διευθυντής Περιφερειακού Γραφείου της Αποστολής του Οργανισμού για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη στην Αποστολή της Βοσνίας Ερζεγοβίνης. Η εμπειρία του πολύτιμη και η μαρτυρία του σημαντική για όποιον θέλει να κατανοήσει τις πολιτικές διεργασίες που συνοδεύουν τον πόλεμο στα Βαλκάνια. Οι προσωπικές του διαφωνίες για τον τρόπο παρέμβασης των διεθνών οργανισμών υποχρέωσαν τελικά τον κ. Χριστόπουλο σε παραίτηση. 
"Με τη συνθήκη του Ντέιτον η Βοσνία μετατράπηκε σε ένα εργαστήρι εποπτείας της διεθνούς κοινότητας σε τρίτο κράτος. Προηγήθηκε η εγκατάσταση της στρατιωτικής Δύναμης Σταθεροποίησης (SFOR, Stabilization Force), που αρχικά είχε ονομαστεί Δύναμη Εφαρμογής (IFOR, Implementation Force). Στο στρατιωτικό αυτό πλέγμα στηρίζεται ένα ολόκληρο σύστημα εποπτείας και δράσης διεθνών οργανισμών, κρατικών και μη." Δεν υπάρχει διεθνής διακυβερνητικός οργανισμός αλλά και μη κυβερνητικός οργανισμός (ΜΚΟ), που να μην εγκαταστάθηκε στη Βοσνία για να "πειραματιστεί" κι αυτός.
Το πρώτο μεγάλο "πείραμα" ήταν οι εκλογές. Για πρώτη φορά εμφανίζεται η νέα δραστηριότητα του election-supervision (επιτήρηση) που αντικαθιστά το election-monitoring (απλή παρατήρηση). "Τις εκλογές δεν τις κάνει η Βοσνία για τη Βοσνία, αλλά τις κάνει ο ΟΑΣΕ για τη Βοσνία. Εμείς τις διοργανώνουμε, εμείς αποφασίζουμε. Ο supervisor των εκλογών ανοίγει και κλείνει το μαγαζί. Αν κρίνει ότι παραβιάζονται οι κανόνες που έχει διδαχθεί σε ένα μικρό εγχειρίδιο, μπορεί κάθε στιγμή να διακόψει την εκλογική διαδικασία."
Η δεύτερη εντολή που είχε ο ΟΑΣΕ ήταν η επιτήρηση της προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Εχει ήδη διαμορφωθεί ένα πολύπλοκο θεσμικό εποικοδόμημα, για να αντιμετωπιστεί η βοσνιακή ιδιαιτερότητα. "Μιλάμε για ένα κράτος, δύο οντότητες, τρεις εθνότητες, λοιπές μειονότητες, δέκα καντόνια, έντεκα σημαίες!" Μέσα σ' αυτό το βαλκανικό χάος, οι εκπρόσωποι της διεθνούς κοινότητας εφαρμόζουν το πιο προωθημένο πλαίσιο δικαιωμάτων του ανθρώπου, πολύ πιο "προοδευτικό" από όσο θα άντεχε μια κοινωνία σαν την ολλανδική λόγου χάρη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της "πειραματικής" διάθεσης: ο πρεσβευτής των ΗΠΑ, επικεφαλής μιας από τις πολλές αποστολές που εδρεύουν στη Βοσνία, θέτει ως όρο διαλόγου με τις τοπικές αρχές την κατάργηση της θανατικής ποινής, δηλαδή του απάνθρωπου μέτρου που εξακολουθεί να βασιλεύει στις ΗΠΑ. Είναι επόμενο ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα έχουν χάσει κάθε αξία στη συνείδηση των κατοίκων. Υπάρχει εδραιωμένη πεποίθηση ότι, σε τελευταία ανάλυση, ό,τι και να πουν οι ίδιοι, στο τέλος θα επικρατήσουν οι προειλημμένες αποφάσεις των εκπροσώπων της διεθνούς κοινότητας.
Η τρίτη τεράστια θεσμική ιδεολογική και οικονομική επένδυση της διεθνούς κοινότητας ήταν το πρόγραμμα επιστροφής των προσφύγων υπό την αιγίδα της Υπάτης Αρμοστείας. "Η λέξη κλειδί, το παραμύθι της διεθνούς κοινότητας στη Βοσνία είναι η επιστροφή: return! Δαπανήθηκαν τεράστια ποσά, και όμως μέχρι τον Οκτώβριο του 1998 δεν είχαν επιστρέψει περισσότεροι από 10.000 πρόσφυγες της μειοψηφίας, εκείνοι δηλαδή οι πρόσφυγες που έχουν εστίες σε περιοχές υπό έλεγχο άλλης εθνότητας. Ολοι σήμερα ξέρουν ότι η επιστροφή τελείωσε, με αποτέλεσμα σχεδόν μηδενικό." Η επιστροφή συνεχίζεται από τα δυτικά κράτη που φιλοξένησαν τους πρόσφυγες κατά τη διάρκεια του πολέμου με ανταλλάγματα: "Εάν φύγεις σε 15 μέρες, σου δίνουμε 3.000 μάρκα, εάν φύγεις σε τρεις μήνες τίποτε."
Η οικονομική βοήθεια, με τη μορφή επιχορηγήσεων ή δανείων, δίνεται είτε απευθείας από τις δυτικές κυβερνήσεις - μέσω των τεχνικών υπηρεσιών αναπτυξιακής βοήθειας των υπουργείων Εξωτερικών - είτε από την Ομάδα Επαφής, την Ευρωπαϊκή Ενωση, κτλ. "Η πολιτική αποδοτικότητα και η οικονομική απόσβεση όλων αυτών των επενδύσεων δεν είναι ορατή. Πληρώνονται τεράστια ποσά για το Μπρτσκο, το οποίο είναι σαν μια μικρογραφία της Βοσνίας, μια πόλη υπό καθεστώς διεθνούς επιτήρησης. Η διεθνής κοινότητα συντηρεί στο Μπρτσκο αυτό που φαντάζεται ως βιώσιμο για όλη τη χώρα, δηλαδή ένα καθεστώς, στο οποίο δεν παίρνουν αποφάσεις τα αρμόδια τοπικά όργανα, αλλά απευθείας το Γραφείο του Υπάτου Εκπροσώπου (OHR) της διεθνούς κοινότητας."
Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, είναι φανερό ότι η "ανθρωπιστική βοήθεια" στερείται ηθικής νομιμοποίησης. "Ολος ο κόσμος ξέρει ότι οι Δυτικοί δεν προσφέρουν χρήματα για να βοηθήσουν τους καημένους τους πρόσφυγες. Ακόμα και ο πιο αφελής Σέρβος, Κροάτης, ακόμα και Μουσουλμάνος ξέρει ότι το κάνουν προκειμένου να τους κάτσουν μετά στο σβέρκο." Οσο για τη μεθόδευση της οικονομικής διαχείρισης, αυτή δεν ακολουθεί τις ανάγκες του πληθυσμού, παρά μόνο σε μια μικροκλίμακα. Συνήθως ακολουθούνται έτοιμες αποφάσεις, οι οποίες έχουν να κάνουν με το διεθνή συσχετισμό. "Η Ελλάδα, για παράδειγμα, έδωσε λεφτά στο Σεράγεβο αρκετά μετά τον πόλεμο. Ως τότε έδινε μόνο στους Σέρβους. Μόλις το 1997, το γερμανικό ΥΠΕΞ άρχισε τις χρηματοδοτήσεις στη Σερβική Δημοκρατία. Είναι σαφής η πολιτική σκοπιμότητα που ακολουθεί κάθε υπουργείο Εξωτερικών για να προσφέρει τη βοήθειά του."
Ενας νέος κανόνας που κυοφορήθηκε στη Βοσνία είναι "κυβερνητικά χρήματα - μη κυβερνητική διαχείριση". Πρόκειται για ένα υβρίδιο συνεργασίας κυβερνητικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων που σχηματοποιήθηκε στη Βοσνία και τείνει να γίνει ευρωπαϊκό μοντέλο. Η αναπτυξιακή βοήθεια που προσφέρουν οι Αμερικάνοι είναι μηδαμινή. Περιορίζονται στα έξοδα του στρατιωτικού σώματος.
Η διαπίστωση του κ. Χριστόπουλου είναι ότι τα περισσότερα από αυτά τα προγράμματα δεν έχουν καμιά βιωσιμότητα. "Αυτό που με έκανε πραγματικά να εκραγώ στη Βοσνία είναι ότι όλα αυτά τα σχέδια -είτε της τεχνικής ανοικοδόμησης είτε της θεσμικής ανασυγκρότησης- είναι σχέδια τα οποία θα καταρρεύσουν μόλις φύγουν οι "διεθνείς". Τα περισσότερα έχουν ήδη αρχίσει να καταρρέουν." Τέσσερα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου στη Βοσνία, δεν υπάρχει ακόμα έτοιμη υλικοτεχνική υποδομή, έτσι ώστε να λειτουργήσει ο καπιταλιστικός καταμερισμός εργασίας. "Η βοήθεια δεν οδήγησε σε οικονομική ανασυγκρότηση. Δεν υπάρχει ούτε ανάπτυξη ούτε επενδύσεις. Η ανεργία φτάνει το 70% και ο κόσμος φυτοζωεί με μικροδουλειές στην πόλη και στην ύπαιθρο και, εννοείται, με τα εμβάσματα από το εξωτερικό." Το γενικό συμπέρασμα από τη δράση των διεθνών οργανισμών στη Βοσνία μπορεί να συνοψιστεί σε τρία στοιχεία:
- Υπάρχει πληθωρισμός τυπικής νομιμοποίησης. Τα πάντα προβλέπονται από το νόμο.
- Εχουμε μια απόλυτη άρνηση ηθικής νομιμοποίησης, όσων προβλέπονται από το νόμο από την πλευρά των πολιτών.
- Η πολιτική υπευθυνότητα και η πολιτική αποδοτικότητα βρίσκονται στο ναδίρ.
"Αυτά φτιάξαμε στη Βοσνία. Να τα χαιρόμαστε!", καταλήγει με πικρή ειρωνεία ο συνομιλητής μας. Η απογοήτευσή του δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχε άλλος δρόμος. "Δεν δέχομαι τη λογική που λέει ή αυτό ή πόλεμος. Πιστεύω ότι θα μπορούσε να υπάρχει μια λύση, η οποία θα στηρίζεται στη συλλογική ευθύνη των πολιτών. Δεν είμαι εναντίον μιας ξένης βοήθειας που δεν θα υπονόμευε όμως την πολιτική πρωτοβουλία των κατοίκων. Το πρόβλημα είναι ότι οι ΗΠΑ επιθυμούν απλώς να διασφαλίσουν την παρουσία τους στο γεωγραφικό αυτό χώρο." 
Το κακό είναι ότι το "μοντέλο Βοσνία" θεωρείται πλέον από τις ΗΠΑ ως "υπόδειγμα" για την εμπλοκή της διεθνούς κοινότητας στη "διαχείριση κρίσεων" ή την "πρόληψη κρίσεων" ή ακόμα και την αποφυγή αναθέρμανσης στις λεγόμενες "παγωμένες συγκρούσεις". Στους κύκλους των υπευθύνων στις ευρωπαϊκές χώρες αρχίζει να αναπτύσσεται μια πιο επιφυλακτική στάση. Βλέπουν όλοι ότι η πολιτική αυτή δεν μπορεί να οδηγήσει σε μακροπρόθεσμη και βιώσιμη ειρήνη. Πρόκειται για μια αδιέξοδη εκεχειρία.

(Ελευθεροτυπία, 23/5/1999)