ΠΩΣ ΠΑΡΑΓΕΤΑΙ Η ΦΗΜΗ

Η φυλή των Νοστράδαμων

1.   2.   3.

Υποτίθεται ότι οι ψεύτικες φήμες και οι αστήρικτες διαδόσεις έχουν ξεπεραστεί με την πρόοδο της τεχνολογίας και την εξάπλωση των ΜΜΕ. Πρόκειται φυσικά για πλάνη. Το "ράδιο-αρβύλα" μπορεί να έχει μετασχηματιστεί σε "Ιντερνέτ-αρβύλα", αλλά ο μηχανισμός διασποράς του τρόμου παραμένει αναλλοίωτος. Και παραμένει ισχυρός ο πειρασμός να συμμετάσχεις κι εσύ σ' αυτό το προαιώνιο παιχνίδι της μισής αλήθειας.

Οι βαμβακοπαραγωγοί στην περιοχή της Αταλάντης παρατηρούν ότι έχει κατεβεί επικίνδυνα η στάθμη των πηγαδιών, γεγονός που σε συσχετισμό με τους υπαινιγμούς γνωστού σεισμολόγου ερμηνεύεται ως προμήνυμα μεγάλου σεισμού". "Οι σεισμολόγοι έχουν πάρει γραμμή από την κυβέρνηση να μας κρύψουν την αλήθεια. Ξέρουν, αλλά δεν μιλούν". Καιρό τώρα ζούμε ακούγοντας -και διαδίδοντας- φήμες. Στο μεταξύ, τα αθηναϊκά τηλέφωνα συνεχίζουν να χτυπούν ακατάπαυστα. Στην άλλη άκρη, κάποια γνώριμη φωνή μεταφέρει, ζητώντας συνήθως εχεμύθεια, μία ακόμη "έγκυρη" πληροφορία για επικείμενο σεισμό που διέρρευσε από το τάδε υπουργικό, δημοσιογραφικό ή επιστημονικό γραφείο. Παράλληλα με τις "κεντρικές" φήμες, κάποιες "δευτερεύουσες" διαδόσεις έρχονται να συμβάλουν κι αυτές στον πανικό των ημερών: τα αποσυρμένα κοτόπουλα με τις διοξίνες έχουν ήδη διοχετευτεί στους καταυλισμούς των αστέγων, η ευφορία στο χρηματιστήριο είναι πλασματική και "εκείνοι που ξέρουν" αναμένουν την άμεση κατάρρευσή του με τον επόμενο σεισμό κ.ο.κ.
Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ο τρόμος τροφοδοτείται και από κάποια απρόσμενα πρωτοσέλιδα: "Περιμένοντας τον μεγάλο σεισμό", τιτλοφορούσε η "Καθημερινή" το κυριακάτικο φύλλο της στις 12 Σεπτεμβρίου, σε ευγενή άμιλλα με την "Ελεύθερη Ωρα" που έχει αναλάβει εργολαβικά την ενημέρωση του αθηναϊκού κοινού για την επικείμενη έλευση του Αρμαγεδδώνα. Την ίδια στιγμή, οι αρμόδιοι αντιμετωπίζουν με αρκετή δόση αμηχανίας την ανεξέλεγκτη πια φημολογία: ο υπουργός ΠΕΧΩΔΕ εμφανίζει ως θύμα της την ίδια του την οικογένεια προκειμένου να αιτιολογήσει τη διοχέτευση του σήματος Βαρώτσου στη δημοσιότητα, η αστυνομία συλλαμβάνει τρεις τύπους που κυκλοφορούσαν στις σεισμόπληκτες περιοχές αναγγέλλοντας με ντουντούκα πως καταφθάνει ο νέος σεισμός ("Ε-ε-έρχεται!"), ο καθηγητής γεωλογίας Λέκκας υποβάλλει υπόμνημα στον εισαγγελέα, υποστηρίζοντας ότι οι δηλώσεις που προκάλεσαν την ποινική του δίωξη συνιστούν επιστημονική εκτίμηση και όχι διάδοση φήμης.

Από τον Ορσον Ουέλς στον Βαρώτσο

Θα ήταν λάθος, επηρεασμένοι από το κλίμα των ημερών, να θεωρήσουμε ότι διανύουμε μια περίοδο αναβίωσης ενός φαινομένου που έτεινε να εκλείψει. Οι φήμες ζουν και βασιλεύουν και σε εποχές πιο ήρεμες από τη σημερινή. Απλώς οι μηχανισμοί που ενεργοποιούν τη γένεση και πολλαπλασιάζουν τη διασπορά μιας φήμης εντείνονται σε στιγμές γενικευμένης αποσταθεροποίησης, όταν στο κοινωνικό σώμα έχει δημιουργηθεί το κατάλληλο ψυχικό υπόστρωμα για την υποδοχή τους. Οι ημέρες που ακολουθούν μια μεγάλη φυσική καταστροφή είναι από τις πιο γόνιμες για την άνθηση τρομοκρατικών "πληροφοριών" που κυκλοφορούν από στόμα σε στόμα προφητεύοντας ακόμη σοβαρότερα δεινά για τον ήδη ταλαιπωρημένο πληθυσμό. Αλλοτε, πάλι, οι σχετικές φήμες λειτουργούν "προληπτικά", προαναγγέλλοντας το κακό που θα έρθει. Εχει μείνει στην ιστορία η φήμη, σύμφωνα με την οποία τον Ιανουάριο του 1986 αναμενόταν στη Γαλλία μια καταστροφική χιονόπτωση που θα εξαφάνιζε το Σαμονί από το χάρτη και θα έπνιγε την Ντιζόν κάτω από δύο μέτρα χιόνι. Η "είδηση" αποδιδόταν στον γνωστό ηφαιστειολόγο Αρούν Ταζιέφ, συστηματικό πελάτη των τηλεοπτικών τοκ-σόου, ο οποίος υποτίθεται ότι είχε προβεί σε σχετικές ανακοινώσεις στην τηλεόραση. Παρόμοια είναι τα χαρακτηριστικά της φήμης που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 1979 στη Νίκαια, προβλέποντας ένα τεράστιο παλιρροϊκό κύμα για τις 24 Ιουνίου και έναν ισχυρό σεισμό για τις 23 Αυγούστου. Μια ακόμη εξωφρενική φήμη που διαδόθηκε αστραπιαία στην Αλγερία στις αρχές του 1984 υποστήριζε ότι οι επιστήμονες έχουν προβλέψει έναν φονικό τυφώνα, φαινόμενο άγνωστο στην περιοχή, ο οποίος επρόκειτο να ισοπεδώσει την πρωτεύουσα. Πολλοί ήταν εκείνοι που έσπευσαν να απομακρυνθούν προσωρινά από το Αλγέρι, ενώ ορισμένα νοσοκομεία πήραν την πρωτοβουλία να καλέσουν σε επιφυλακή το προσωπικό τους, προκαλώντας ακόμη μεγαλύτερο πανικό. Αργότερα έγινε γνωστό ότι όλα είχαν ξεκινήσει από μια άσκηση ετοιμότητας που παρερμηνεύθηκε, όπως ακριβώς πολλές από τις διαδόσεις που κυκλοφορούν στην Αθήνα τον τελευταίο καιρό αναφέρονται -με το σχετικό κλείσιμο του ματιού- σε μια αντισεισμική άσκηση που πραγματοποιήθηκε στο λεκανοπέδιο περί τα τέλη Αυγούστου.
Η συγκυρία παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην αποτελεσματικότητα μιας φήμης: στο σημείο αυτό συγκλίνουν όλοι όσοι ασχολούνται με τη διερεύνηση του φαινομένου. Οι φήμες οργιάζουν σε εποχές πολέμου, οικονομικής κρίσης ή φυσικής καταστροφής, όταν δηλαδή ένα γεγονός μείζονος σημασίας εμπλέκει ευρύτατα κοινωνικά στρώματα μεταβάλλοντάς τα σε πρόθυμους δέκτες και φιλότιμους πομπούς των σχετικών "πληροφοριών". Οι μελετητές πιστεύουν πως ο Ορσον Ουέλς δεν θα είχε γίνει πιστευτός στις 30 Οκτωβρίου του 1938, όταν είχε την έμπνευση να αναγγείλει από το ραδιόφωνο την εισβολή των Αρειανών, αν η αμερικανική κοινωνία δεν βρισκόταν τον καιρό εκείνο σε μια κατάσταση έντονης ανασφάλειας και παρατεταμένου άγχους: είχε προηγηθεί το κραχ, ο πόλεμος βρισκόταν προ των πυλών και οι Αμερικανοί ήταν ψυχικά έτοιμοι να δεχθούν ότι τα χειρότερα δεν είχαν έρθει ακόμη. Ανάλογοι είναι και οι λόγοι της δικής μας ευπιστίας μπροστά σε κάθε "είδηση" για ένα ακόμη υπόγειο νεύμα του ΒΑΝ. Τα φοβικά ανακλαστικά που μας κληροδότησε ο πρόσφατος σεισμός μάς έχει μετατρέψει σε ευαίσθητους αποδέκτες κάθε σχετικής διάδοσης, όσο ανεύθυνη ή ανεξακρίβωτη κι αν είναι. Ούτως ή άλλως, η απουσία του πρωταγωνιστή της ιστορίας αυτής από τα μέσα ενημέρωσης, η διαμεσολάβηση των απόψεών του από τρίτους, η διοχέτευση πληροφοριών σε αναρμόδια χέρια, καθώς και οι καθημερινοί τηλεοπτικοί μονόλογοι των "αντιπάλων" του τροφοδότησαν τον τελευταίο καιρό μια έντονη φημολογία που θα έπρεπε να έχει προβληματίσει σοβαρά τον κ. Βαρώτσο και τους συνεργάτες του.

Φωνή της αλήθειας ή συλλογική παράνοια; 

Κάθε συγκυρία διακινεί, επομένως, τις δικές της φήμες. Τον πρώτο καιρό της μεταπολίτευσης δεν περνούσε ημέρα χωρίς να ακουστεί κάτι για επικείμενο πραξικόπημα, την εποχή της χούντας δεν ήταν σπάνιες οι "ειδήσεις" για την άμεση κατάρρευσή της. Ο φόβος και η ελπίδα κρύβονται συχνά πίσω από τη γένεση μιας φήμης, δεν εξαντλούν ωστόσο σε καμία περίπτωση τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι συνεχίζουν να πιστεύουν και να αναπαράγουν αβάσιμες -στην καλύτερη περίπτωση- πληροφορίες. Οι αλλεπάλληλες απόπειρες ορισμού της λέξης "φήμη" είναι στο σημείο αυτό ενδεικτικές.
Οι προδρομικές αμερικανικές έρευνες, κυρίως όσες πραγματοποιήθηκαν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με στόχο να αναλύσουν τις διαδόσεις που κυκλοφορούσαν στις εμπόλεμες κοινωνίες, κατέφυγαν στους περιγραφικούς ορισμούς που συναντούμε στο οικείο λήμμα των λεξικών: φήμη είναι μια ανεπιβεβαίωτη είδηση που σχετίζεται με κάποιο γεγονός ή πρόσωπο της επικαιρότητας και μεταδίδεται από στόμα σε στόμα. Μεταγενέστερες μελέτες αντιμετωπίζουν τις φήμες ως συλλογική επεξεργασία ενός σημαντικού και ταυτόχρονα αμφιλεγόμενου γεγονότος, ενώ δεν είναι λίγοι οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι που, καθώς προσεγγίζουν περιπτώσεις στις οποίες δεν εντοπίζεται ο παραμικρός πυρήνας αλήθειας, θεωρούν τις φήμες ως αποκυήματα της συλλογικής φαντασίας, ένα είδος ψυχικής ασθένειας του κοινωνικού σώματος. Υπάρχει, βέβαια, και ο αντίλογος: κάποιοι θεωρούν λανθασμένη μεθοδολογικά τη διάκριση σε φήμες που έχουν κάποια σχέση με την αλήθεια και σε εκείνες που είναι απολύτως ψευδείς και μετατοπίζουν το βάρος της ανάλυσης στο γεγονός ότι η φήμη είναι μια πληροφορία, αληθινή ή ψευδής αδιάφορο, η οποία προέρχεται από μία μη επίσημη πηγή. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η φήμη είναι στην ουσία μια σχέση με την εξουσία: αποκαλύπτοντας μυστικά και διατυπώνοντας θέσεις παράδοξες ή αιρετικές, αναγκάζει τις αρχές να τοποθετηθούν απέναντί της. Την ίδια, ωστόσο, στιγμή τους αμφισβητεί το μονοπώλιο του λόγου. Με την έννοια αυτή, η φήμη θα μπορούσε να χαρακτηριστεί η πρώτη ελεύθερη ραδιοφωνία του κόσμου. Αλλοι, τέλος, υποστηρίζουν ότι η ταξινόμηση μιας φήμης πρέπει να αδιαφορεί για το περιεχόμενό της και να εξετάζει αποκλειστικά την πηγή και τη διαδικασία γένεσής της.
Οπως και να έχει, η φήμη συνιστά μια πρωτοβουλία ομαδική, μια πράξη μέσω της οποίας το άτομο επικυρώνει κατά κάποιον τρόπο τη συμμετοχή του σε ένα ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Είναι προφανές ότι οι φήμες έχουν συχνά ένα "ειδικό" κοινό (ως προς την ηλικία, το φύλο, το κοινωνικό στρώμα, την επαγγελματική κατηγορία κ.ο.κ.), ενώ η διάδοσή τους, όσο κι αν είναι έργο συλλογικό, βασίζεται σε ένα στοιχειώδη καταμερισμό ρόλων (ορισμένοι "ηγούνται", άλλοι ακολουθούν, κάποιοι αντιστέκονται). Με αρνητικό συνήθως περιεχόμενο, ως προάγγελους μαντάτων κακών, τις φήμες θα τις συναντήσουμε εξάλλου στα πιο διαφορετικά περιβάλλοντα: στα δικαστήρια, στο χρηματιστήριο, στο σταρ-σίστεμ, στην πολιτική και στα μέσα ενημέρωσης.

Φήμες σε ζωντανή σύνδεση 

Δεν χρειάζεται να πάμε μακριά. Οι φήμες προϋπήρχαν του φόβου μας για τους σεισμούς και θα συνεχίσουν να μας συντροφεύουν κι όταν ο πανικός υποχωρήσει. Η συγκυρία θα αποφασίσει για το ποιες φήμες θα εμφανιστούν την κάθε στιγμή και εμείς θα κληθούμε ακόμη μια φορά να αποκρυπτογραφήσουμε το κρυφό μήνυμά τους. Γιατί αν η φημολογία για το ΒΑΝ μπορεί εύκολα να γίνει αντιληπτή ως ενστικτώδης αντίδραση στον τρόμο των απροειδοποίητων δονήσεων, πώς να ερμηνεύσουμε τις διαδόσεις που έχουν μικρότερη "εμβέλεια", αλλά κατακλύζουν συστηματικά την καθημερινότητά μας; Δεν πάει πολύς καιρός που ο θάνατος της Αλίκης Βουγιουκλάκη πυροδότησε αρκετές επιστημονικοφανείς διαδόσεις για τις αιτίες της αρρώστιας της. Παρά τη δημοτικότητα της ηθοποιού, οι σχετικές φήμες υπέκρυπταν μια κάποια δόση χαιρεκακίας: δεν μπορεί κανείς (και κυρίως καμιά) να νικήσει ατιμώρητα το χρόνο. Εξίσου διάφανα είναι τα αίτια που γεννούν τις τόσο συνήθεις φήμες για την (κακή) υγεία των πολιτικών, όπως και εκείνες για τις "υπόγειες δυνάμεις" που κινούνται στα παρασκήνια της εξουσίας.
Στο σημείο, όμως, αυτό εκείνο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι ο ρόλος των σύγχρονων μέσων ενημέρωσης ως μηχανισμού διακίνησης ανυπόστατων "πληροφοριών". Στον αντίποδα δήθεν του προφορικού "ράδιο-αρβύλα", τα μέσα αποδεικνύονται όλο και συχνότερα οι καλύτεροι -και πειστικότεροι- παραμυθάδες της εποχής. Φτάνει να πρόκειται για παραμύθι που πουλάει. Είναι πολύ πρόσφατες οι δύο πανομοιότυπες ιστορίες με τις "κυρίες επωνύμων που επιδίδονταν σε σεξουαλικά όργια με νεότερους άντρες", το 1998 στη Λάρισα, φέτος στο Αργός. Χωρίς την παραμικρή αναφορά σε πραγματικά πρόσωπα, χωρίς ούτε μία συγκεκριμένη μαρτυρία, ακόμη και τα "σοβαρά" κανάλια αφιέρωσαν τις πολυτιμότερες ζώνες των βραδινών τους δελτίων σε αφηγήσεις του τύπου "κάποιος γνωστός που η αδελφή του είναι παντρεμένη με αστυνομικό μου εκμυστηρεύτηκε ότι...". Αρκεί η προφανής ηδονοβλεπτική διάθεση δημοσιογράφων και θεατών/αναγνωστών για να ερμηνεύσει την επιτυχία των σχετικών ρεπορτάζ; Το μυαλό μας πάει περισσότερο στους ενδόμυχους φόβους που προκαλούν σε ευρύτατα στρώματα οι αλλαγές που έχουν σημειωθεί τα τελευταία χρόνια στην κοινωνική θέση των γυναικών.
Τα μέσα ενημέρωσης συμμετέχουν, επομένως, συστηματικά στη δημιουργία και τη διάχυση μιας φήμης, κι ας επιχειρούν να εμφανιστούν ως οι καθ' ύλην αρμόδιοι ελεγκτές κάθε ανεξακρίβωτης είδησης. Εξάλλου διεκδικούν το δικαίωμα να βασίζονται, όποτε το κρίνουν σκόπιμο, στις περίφημες "καλά πληροφορημένες πηγές" που τους επιτρέπουν να φημολογούν χωρίς ρίσκο. Δεν τους έφταναν οι σεισμοί, έπιασαν τώρα και την κινέζικη γρίπη. Αλλοτε, πάλι, ανακυκλώνουν φήμες που έχουν κυκλοφορήσει ήδη αυθορμήτως από άτομα ευαίσθητα στη συνωμοτική αντίληψη της ιστορίας: Σιγά που το πρωθυπουργικό "Φάλκον" είχε πρόβλημα. Το έριξαν εχθρικές "ηλεκτρονικές παρεμβάσεις" (π.χ. "Τι ψάχνει η CIA στο Falcon", "Βραδυνή" 17/9). Σημαντικός αποδεικνύεται και ο ρόλος ορισμένων δημοσιογράφων που δεν διστάζουν να διαδίδουν "εμπιστευτικές" πληροφορίες, κάποτε για να δικαιολογήσουν τη στάση τους σε ένα συγκεκριμένο ζήτημα. Πρόσφατα, η κακή κατάσταση της υγείας ενός υπουργού αναφέρεται συχνά ως λόγος για τον οποίο κάποιοι δεν "θέλουν να τα βάλουν" με τις αμφιλεγόμενες επιλογές του.

Η εκδίκηση του φιμωμένου

Υστερα από όλα αυτά, υπάρχει εντέλει τρόπος να θωρακιστεί μια κοινωνία απέναντι στις φήμες; Οι σχετικές μελέτες είναι μάλλον αποκαρδιωτικές: όσο περίεργο κι αν φαίνεται, η φήμη επηρεάζει ακόμη και εκείνους που δεν την πιστεύουν. Εκτός αυτού, μια διάψευση λειτουργεί συχνά αρνητικά ακόμη και σε εκείνους που τη θεωρούν βάσιμη και επιβεβλημένη. Πολλοί είναι οι λόγοι που καθιστούν και την πιο πειστική διάψευση ανίσχυρη: σε αυτούς συγκαταλέγεται το γεγονός ότι η διάψευση κοινοποιεί τελικά τη φήμη και σε εκείνους που έως τότε την αγνοούσαν, καθώς και ότι το κοινό επιδεικνύει συχνά μεγάλη καχυποψία στις "επίσημες" πηγές πληροφόρησης. Και για να γυρίσουμε στα δικά μας: η συνεχής διάψευση των πληροφοριών περί επικείμενου μεγάλου σεισμού λειτούργησε κάποιες στιγμές σαν μπούμερανγκ. Η αντίδραση των τηλεθεατών απέναντι στις επιστημονικές προβλέψεις που κατήγγειλαν ως αντεπιστημονική κάποια άλλη πρόβλεψη ήταν η αναμενόμενη: αν πρόκειται για βλακεία, γιατί όλοι ασχολούνται με αυτή;
Παρατηρείται, ωστόσο, και κάτι παρήγορο. Οπως προκύπτει από τις έρευνες που ασχολήθηκαν με τη φημολογία την εποχή του πολέμου, όσο πιο "ελεύθερη" μια κοινωνία και όσο πιο ειλικρινείς οι αρχές, τόσο μεγαλύτερη δυσκολία συναντούν οι φήμες στη διάδοσή τους. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, όπου την εποχή του Β' Παγκόσμιου Πολέμου η ενημέρωση δινόταν με το σταγονόμετρο και κάθε πληροφορία περνούσε από σκληρή λογοκρισία, οι φήμες βρήκαν το πιο πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξή τους. Καλύτερα ήταν τα πράγματα στη Βρετανία, όπου η κυβέρνηση είχε επιλέξει να μιλά πιο ανοιχτά στους πολίτες. Εξίσου διδακτική είναι η ιστορία μιας τεράστιας αλυσίδας φαστ-φουντ στις Ηνωμένες Πολιτείες που κάποια στιγμή βρέθηκε αντιμέτωπη με μια πανίσχυρη φήμη ότι σερβίρει χάμπουργκερ με σκουλήκια. Η εταιρεία πλήρωσε απίστευτα ποσά για να αντικρούσει τη φήμη που όλο και φούντωνε, αποφεύγοντας να αναφερθεί στο περιεχόμενό της. Στο τέλος, είδε κι απόειδε, αποφάσισε να χτυπήσει τη γροθιά στο μαχαίρι. Εξήγησε, λοιπόν, ότι το σκουλήκι κοστίζει πενταπλάσια από το βοδινό. Και έγινε πιστευτή.

(Ελευθεροτυπία, 3/10/1999)