ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΚΑΙ ΕΡΩΤΑΣ

Η ευλογία και η κατάρα της ηδονής 

1.   2.   3.

Η συζήτηση για την εξεύρεση του πιο κατάλληλου Αγίου για να τιμήσει η Εκκλησία τον έρωτα σκοντάφτει πάνω στην απαγόρευση του σαρκικού έρωτα που επιτάσσουν οι ιεροί κανόνες. Το πρόβλημα αυτό βασανίζει τους χριστιανούς τα τελευταία 2000 χρόνια.

Ποιος γιορτάζει σήμερα; Σύμφωνα με την πρόταση του Αρχιεπισκόπου, γιορτάζουν οι Έλληνες ορθόδοξοι ερωτευμένοι, τιμώντας ταυτόχρονα τη μνήμη του ζεύγους των Αγίων Ακύλα και Πρίσκιλλας. Δυστυχώς, τα πρώτα σημάδια δείχνουν ότι, παρά την υψηλή δημοτικότητα του κ. Χριστόδουλου, η πρότασή του δεν φαίνεται να ακολουθείται από πολλούς ερωτευμένους. Ο "δυτικόφερτος" Άγιος Βαλεντίνος κερδίζει καθαρά τον πρώτο γύρο.

Το "άλογο" που πόνταρε ο κ. Χριστόδουλος για να αντιμετωπίσει τη μόδα του Βαλεντίνου αποδεικνύεται "κουτσό". Σε διπλανές στήλες παίρνουμε το θάρρος να υποδείξουμε κι εμείς εναλλακτικούς Αγίους, οι οποίοι ίσως συγκινήσουν περισσότερο τους ερωτευμένους του ποιμνίου. Αλλά η επιλογή του ζεύγους Ακύλα-Πρίσκιλλας είχε μια σαφή συμβολική σημασία. Ο κ. Χριστόδουλος πρότεινε να τιμούν οι ερωτευμένοι ένα ζευγάρι μαθητών του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος φημίζεται για τις πιο σκληρές εκφράσεις κατά του έρωτα, των σεξουαλικών σχέσεων και των γυναικών. Τίποτα στη ζωή του ζευγαριού, σύμφωνα με τους συναξαριστές, δεν παραπέμπει στον έρωτα. Αντιθέτως, ο Βαλεντίνος υπήρξε ιερωμένος του 3ου αιώνα, ο οποίος σε πείσμα των αυτοκρατορικών διαταγών δεχόταν να παντρέψει νεαρούς στην ηλικία ερωτευμένους, γλιτώνοντάς τους και από τη στρατιωτική θητεία. Μ' άλλα λόγια, πρόκειται για πραγματικό προστάτη των ερωτευμένων και των ...αντιρρησιών συνείδησης! 

Ο απαγορευμένος καρπός

Το πρόβλημα, λοιπόν, δεν είναι μόνο αν ο ένας Άγιος ή ο άλλος είναι ξενόφερτος. Στο κάτω κάτω της γραφής ο 3ος αιώνας είναι πολύ πριν από το Σχίσμα. Το πρόβλημα είναι ότι πρέπει να εξοβελιστεί από την έννοια του έρωτα κάθε συσχέτιση με τη "σάρκα", δηλαδή την ανθρώπινη φύση. Τόλμησε ο κ. Χριστόδουλος πριν από λίγες μέρες να ξεστομίσει την απαγορευμένη λέξη "ηδονή", και τρομαγμένος από τις αντιδράσεις έσπευσε αυθημερόν να μας βγάλει όλους κουφούς. Το Γραφείο Τύπου της Αρχιεπισκοπής, δηλαδή ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος, αυτοδιαψεύδεται: "Ο Μακαριότατος ήταν σαφής και ξεκάθαρος κατά το χθεσινό κήρυγμά του στον Ι. Ναό των Τριών Ιεραρχών στα Πετράλωνα. Ούτε 'το σεξ ευλόγησε', ούτε φυσικά είπε ότι 'δεν είναι αμαρτία οι σεξουαλικές σχέσεις', ούτε σε καμία περίπτωση ανέφερε ότι 'η ηδονή δεν είναι αμαρτία'". (Δελτίο Τύπου, 31/1/2000). 

Για να μην είμαστε άδικοι, αυτή η δαιμονοποίηση των σεξουαλικών σχέσεων και η σύνδεσή τους μόνο με την αναπαραγωγή δεν είναι εφεύρεση των ορθοδόξων. Είναι πρόσφατη ακόμα η παπική εγκύκλιος που όχι μόνο θεωρεί την ηδονή αμαρτία, αλλά απαγορεύει αυστηρά τη χρήση προφυλακτικών και τον οικογενειακό προγραμματισμό. 

Αλλά και στη χώρα μας δεν είναι πρώτη φορά που το θέμα έρχεται στην επικαιρότητα. Τα πρόσφατα επεισόδια που προκλήθηκαν στη Θεσσαλονίκη από τους θρησκευόμενους θαμώνες του κ. Ψωμιάδη με αφορμή την παρουσίαση του βιβλίου του Μίμη Ανδρουλάκη μας θύμισαν ότι υπάρχει και στη χώρα μας μια μερίδα φανατικών, οι οποίοι δεν μπορούν να ακούσουν καμιά συσχέτιση της θρησκείας τους ή των ιερών προσώπων με τον έρωτα και το σεξ. Αλλά επειδή ούτε ο κ. Ψωμιάδης είναι Χομεϊνί, ούτε ο κ. Ανδρουλάκης Ρουσντί, οι διαμαρτυρίες για το "σατανικό μυθιστόρημα" έμειναν στο επίπεδο του γραφικού. 

Πολύ σοβαρότερες ήταν οι αντιδράσεις που σημειώθηκαν μετά τη γνωστή συνέντευξη του μητροπολίτη Ζακύνθου Χρυσόστομου. Μπορεί ο μητροπολίτης να έπεσε στα μαλακά, και να απαλλάχθηκε από την κατηγορία ότι προκάλεσε σκανδαλισμό των πιστών (με ψήφους 11-1) και ότι έδωσε συνέντευξη σε τολμηρό περιοδικό (με ψήφους 8-4), κρίθηκε ωστόσο ένοχος για όσα υποστήριξε για τις προγαμιαίες σχέσεις (με ψήφους 7-4). Η απόφαση τροφοδότησε σοβαρές αντιδράσεις. Το Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας Ορθοδόξων Σπουδών συνήλθε εκτάκτως και εξέδωσε ψήφισμα στο οποίο διαμαρτύρεται για την «επιεική, σχεδόν αθωωτική απόφαση» (25/1/99):

«Η γνώμη περί του ότι οι προγαμιαίες σαρκικές σχέσεις όχι μόνο επιτρέπονται αλλά είναι και βοηθητικές για ένα επιτυχημένο γάμο, μετά από τους αρχαίους αιρετικούς, γνωστικούς και νικολαϊτες, διατυπώθηκε για πρώτη φορά στις ημέρες μας από εκπροσώπους των λεγομένων 'νεορθοδόξων'. Η διοικούσα Εκκλησία δεν επέδειξε την αρμόζουσα ποιμαντική ευαισθησία και δεν προχώρησε στην καταδίκη της, παρά τις εκκλήσεις και επισημάνσεις και μηνυτήριες καταγγελίες αρχιερέων, ιερέων, μοναχών και λαϊκών θεολόγων. (...) Οι διακηρύσσοντες παρόμοιες απόψεις ελευθεριάζουσας ηθικής ζωής ως προς τα σαρκικά αμαρτήματα καταδικάσθηκαν ήδη από τη θεόπνευστη διδασκαλία των Αποστόλων ως ψευδοπροφήται και ψευδοδιδάσκαλοι. (...) Το συνοδικό δικαστήριο δεν εχρειάζετο μάρτυρες και μαρτυρίες. Σε όλη την έκταση του Ευαγγελίου, στα συγγράμματα των Πατέρων, στους κανόνες των συνόδων, στους βίους των αγίων, στα ασκητικά κατορθώματα των οσίων υμνούνται η αγνότητα, η καθαρότητα, η σωφροσύνη και καταδικάζονται οι σαρκικές επιθυμίες και ηδονές, η ασέλγεια, οι πορνείες και οι μοιχείες.»

Στο ίδιο πνεύμα, ο μητροπολίτης Πειραιώς κ. Καλλίνικος ανοίγει τις στήλες του περιοδικού του σε όσους διαμαρτύρονται ότι η απόφαση του Συνοδικού Δικαστηρίου οδηγεί στη "Δικαίωση της πορνείας". Ο ίδιος ο Καλλίνικος, πνευματικός πατέρας του αρχιεπισκόπου, επιχειρηματολογεί υπέρ της εγκράτειας, και παραθέτει αποσπάσματα γιατρών οι οποίοι υποστηρίζουν ότι "η λειτουργία της αναπαραγωγής είναι λειτουργία πολυτελείας, δεν είναι επιτακτική" (Δρ. Τουλούζ). Ο μητροπολίτης Καλαβρύτων κ. Αμβρόσιος διαμαρτύρεται για την "κακοδικία" που μετέτρεψε σε πταίσμα το "θανάσιμο αμάρτημα του μητροπολίτη Ζακύνθου".

Τα πυρά των επικριτών στρέφονται κυρίως εναντίον του αρχιεπισκόπου, ο οποίος "επέτρεψε" αυτή την απόφαση. Είναι αλήθεια ότι και ο ίδιος ο κ. Χριστόδουλος, ως μητροπολίτης Βόλου, επέμενε στη διαφώτιση των κληρικών και του λαού για το "θανάσιμο αμάρτημα". Τον Μάρτιο του 1998 είχε οργανώσει ημερίδα για τους 70 πνευματικούς της μητρόπολής του, με θέμα την "ποιμαντική αντιμετώπιση των προγαμιαίων σχέσεων". Ο εισηγητής στην ημερίδα είχε αναπτύξει "τη θέση της Αγίας Γραφής και της Ιεράς Παραδόσεως, σύμφωνα με την οποία οι προγαμιαίες σχέσεις απαγορεύονται απολύτως, συνιστούν δε θανάσιμη αμαρτία η οποία μάλιστα θεωρείται και κώλυμα προς Ιερωσύνην". 

Η ανωτερότητα του ασκητή

Εκείνο που κάνει ιδιαίτερη εντύπωση είναι ότι μεταξύ των πλέον ένθερμων οπαδών της "σκληρής γραμμής" εναντίον του έρωτα και των προγαμιαίων σχέσεων είναι οι θεωρούμενοι "προοδευτικοί" μέσα στο χώρο της Εκκλησίας, εκείνοι που σε άλλα θέματα δεν διστάζουν να τοποθετηθούν με παρρησία και αντισυμβατικότητα. Ο εκπρόσωπος του Ιερού Συνδέσμου Κληρικών, για παράδειγμα, Ευστάθιος Κολλάς ήταν από τους πρώτους που κατήγγειλαν τον μητροπολίτη Ζακύνθου ως εχθρό της ορθοδοξίας: "Εβλαψε και κατασκανδάλισε τους πιστούς εντός και εκτός Ελλάδος. Είναι γνωστόν ότι ουδείς δύναται να γίνει ιερεύς, κατά τους ιερούς κανόνες, όταν έχει προγαμιαίες σχέσεις. Υποστηρίζει την επάρατον αίρεσιν του Νικολαϊτισμού. Παραθεολογεί και ετεροδιδασκαλεί."

Μεταξύ των μαρτύρων κατηγορίας εναντίον του Χρυσοστόμου συναντούμε και τον καλλιεργημένο δημοσιογράφο-συγγραφέα Ιωάννη Χατζηφώτη, ο οποίος πρόσθεσε ότι "αι προγαμιαίαι σχέσεις είναι τελείως αδιανόητοι και απαράδεκτοι" και ότι μετά το δημοσίευμα έχει γίνει δέκτης "ποικίλων αντιδράσεων και δι' επιστολών και διά τηλεφωνημάτων και συζητήσεων χαρακτηριστικών της προκληθείσης εις το χριστεπώνυμον πλήρωμα ανησυχίας μέχρι και αγανακτήσεως." Από κοντά και άλλος ένας αγαπημένος των ΜΜΕ, ο καθηγητής πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Μεταλληνός. Κατήγορος κι αυτός του μητροπολίτη. Η απόφαση του Συνοδικού Δικαστηρίου που δεν πήρε το κεφάλι του Χρυσοστόμου προκαλεί και πάλι διαμαρτυρίες. Ο π. Ευστάθιος ζητεί έκτακτη σύγκλιση της Ιεράς Συνόδου για να αναθεωρηθεί η ελαφριά ποινή. 

Με το βιβλίο του Ανδρουλάκη διαπιστώνουμε το ίδιο φαινόμενο. Ο αρχιεπίσκοπος καταδικάζει μεν «ως επίθεση κατά του χριστιανισμού» το βιβλίο, αλλά δεν διστάζει να καταγγείλει και τους «ζηλωτές χριστιανούς, οι οποίοι είτε πετούσαν λεμόνια και αβγά, είτε έκαιγαν αυτά τα βιβλία με το βλάσφημο περιεχόμενο.» Αντιθέτως, ο κ. Μεταλληνός είναι πολύ σαφέστερος. Με εκφράσεις που δεν προδίδουν ιδιαίτερο θεολογικό προβληματισμό («απ' όσο ξέρω, η Κρήτη αναδεικνύει Άνδρες και όχι ανδρουλάκηδες») καταλήγει να δικαιώσει περίπου όσους έκαιγαν το βιβλίο: «Ο 19ος αιώνας είναι ολόκληρος με παρόμοια τέτοια φαινόμενα καύσεως βιβλίων κλπ. Δεν είναι ούτε του μεσαίωνος ούτε κάτι παλαιό και σε πολλές κοινωνίες σήμερα χρησιμοποιείται το καύσιμο των βιβλίων ως έσχατος τρόπος διαμαρτυρίας. Πώς θα διαμαρτυρηθεί ο απλός άνθρωπος, με θεολογικά φιλοσοφικά επιχειρήματα;» (άρθρο στην «Ελεύθερη Ώρα», 27/1). 

Μια ερμηνεία αυτής της εκ πρώτης όψεως ανεξήγητης εμμονής ακόμα και των πλέον προωθημένων ιερωμένων ανακαλύπτουμε στο αυτοβιογραφικό "Καταφύγιο Ιδεών" του Χρήστου Γιανναρά. Στο βιβλίο αυτό ο γνωστός θεολόγος περιγράφει την προσωπική οδυνηρή του εμπειρία από τον κλειστό κόσμο των εκκλησιαστικών οργανώσεων. Θυμάται ότι έμεινε μέχρι τα 29 του χρόνια αποκλεισμένος όχι μόνο από τον έρωτα, αλλά ακόμα και από την απλή επαφή με το άλλο φύλο. Ο κόσμος της χριστιανοσύνης ήταν για τους πιστούς θεολόγους αυστηρά μονόφυλος. Ο ίδιος ο Γιανναράς αναλύει τον εσωτερικό μηχανισμό που επέτρεπε στους νέους να αποδέχονται αυτή τη στέρηση: "Η άψογη ηθική μου καθαρότητα, η ανεπίληπτη σεξουαλική μου εγκράτεια (...) ήταν απαραίτητα ερείσματα της ψυχολογικής μου ανάγκης να είμαι 'κάτι ξεχωριστό', να διαφέρω από τους πολλούς και 'συμβιβασμένους'". (σελ. 260)

Ιδού, λοιπόν, το κλειδί της απαξίας που εκφράζεται για τις "αδυναμίες της ανθρώπινης σάρκας" από κατά τα άλλα προοδευτικά χείλη. Η ερωτική αποχή και η στέρηση αποτελεί (την) ειδοποιό διαφορά του αφοσιωμένου κληρικού από τον λαϊκό. Αν θεωρηθούν παραδεκτές οι προγαμιαίες σχέσεις και απαλλαγεί από το βάρος της αμαρτίας η ηδονή, αφαιρείται από τους ανθρώπους της εκκλησίας το «ατού» ότι μπορούν να πράξουν εκείνο που αδυνατούν οι κοινοί θνητοί, οι «λαϊκοί», δηλαδή να μείνουν «αγνοί». Είναι τόσο ισχυρή αυτή η πεποίθηση, ώστε ακόμα και ο κ. Γιανναράς, ο οποίος ανάλωσε ένα ολόκληρο βιβλίο για να μας περιγράψει με τα θλιβερότερα χρώματα πού οδηγεί αυτός ο δογματισμός της «αυταπάρνησης», κάτω από το βάρος των επικριτών του υποχρεώθηκε να αναδιπλωθεί. Συνέγραψε ειδικό τομίδιο, για να αντιπαρέλθει τις κατηγορίες και επικαλείται άρθρο του στην επίσημη εφημερίδα του Γραφείου Τύπου της Ιεράς Συνόδου («Εκκλησιαστική Αλήθεια», 16/2/1987), στο οποίο καλούσε τους κατηγόρους του να προσκομίσουν «ένα οποιοδήποτε κείμενό μου, ή έστω μαγνητοφωνημένη ομιλία μου (...) όπου να προέτρεψα τους ανθρώπους σε προγαμιαίες και εξώγαμες σχέσεις». 

Νικολαϊτες όλου του κόσμου ενωθείτε 

Αυτό που σήμερα μοιάζει τόσο παγιωμένο στη χριστιανική διδασκαλία φαίνεται ότι δεν ήταν καθόλου δεδομένο στις αρχαίες χριστιανικές κοινότητες. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι ο ελεύθερος έρωτας ήταν διαδομένος πολύ προτού επικρατήσει η μορφή του απόλυτου ασκητή. Η αρχική κατηγορία απέδιδε στον μητροπολίτη Ζακύνθου τη μομφή ότι ακολουθεί τα δόγματα των νικολαϊτών, μιας αρχαίας πρωτοχριστιανικής αίρεσης, η οποία πρέσβευε την καταπολέμηση της ηδονής με την κατάχρηση της ηδονής. Ο ιστορικός Δημήτρης Κυρτάτας αμφιβάλλει αν υπήρξαν ποτέ ως αίρεση οι νικολαϊτες, διότι η μοναδική αξιόπιστη μαρτυρία γι' αυτούς βρίσκεται στο κείμενο της «Αποκάλυψης» του Ιωάννη. Παρατηρεί, όμως, ότι «παρόμοιες καταγγελίες υπήρχαν πολλές. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό οι χριστιανοί αλληλοκατηγορούνταν για ερωτικά παραπτώματα και ερωτικές διαστροφές, ώστε έδιναν κάποτε την εντύπωση στους εθνικούς αντιπάλους τους ότι δεν είχαν άλλο στο νου τους από την ακολασία και την ηδυπάθεια».

Μια ερμηνεία για την περίπτωση των νικολαϊτών συναντούμε στον αναπάντεχο ερμηνευτή της «Αποκάλυψης» που ακούει στο όνομα Φρίντριχ Ένγκελς: «Αιρέσεις και πάλι αιρέσεις. Στις επιστολές προς τις Επτά Εκκλησίες της Ασίας κατονομάζονται τουλάχιστον τρεις αιρέσεις, για τις οποίες δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο: οι νικολαϊτες, οι βαλααμίτες και οι οπαδοί μιας γυναίκας που συμβολίζεται με το όνομα Ιεζάβελ. Και για τις τρεις αιρέσεις υποστηρίζεται ότι στους οπαδούς τους επιτρέπουν να τρώγουν ειδωλόθυτα και ότι έχουν υποκύψει στην πορνεία. Είναι ένα αξιοπρόσεχτο γεγονός ότι σε κάθε μεγάλο επαναστατικό κίνημα τίθεται στο προσκήνιο το θέμα του 'ελεύθερου έρωτα': για ένα τμήμα της ανθρωπότητας εμφανίζεται ως μια επαναστατική πρόοδος, ως μια απόρριψη των άχρηστων πια παραδοσιακών δεσμών, για τους άλλους ως μια ευπρόσδεκτη διδασκαλία, η οποία καλύπτει κάθε λογής αχαλίνωτες συμπεριφορές μεταξύ ανδρών και γυναικών.» (Friedrich Engels «Das Buch der Offenbarung», 1883).

Ένα χρόνο αργότερα, ο Ένγκελς θα επαναλάβει την τοποθέτησή του σε μια εκτενέστερη μελέτη για την ιστορία των πρώτων χριστιανών: «Κατά τους πρώτους αιώνες του χριστιανισμού, πολύ συχνά κάνει την εμφάνισή του -δίπλα στους ασκητές- η τάση να επεκταθεί η χριστιανική ελευθερία σε λίγο ως πολύ απεριόριστες σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών. Το ίδιο συνέβη με το σύγχρονο σοσιαλιστικό κίνημα.» («Zur Geschichte des Urchristentums", 1894). Ο Ένγκελς αναφέρεται στο σύνθημα «αποκατάσταση της σάρκας» των σενσιμονιστών, το 1830. 

Απ' ό,τι φαίνεται βρισκόμαστε πολύ μακριά από την εποχή που θα αποφασίσει και η Εκκλησία (στην Ανατολή και τη Δύση) να αποκαταστήσει τη σάρκα. Αν έχει δίκιο ο Ένγκελς, τότε, όσο απομακρύνεται ένα ριζοσπαστικό κίνημα από τη γένεσή του, τόσο περισσότερο αποκρούει και την ελευθερία στον έρωτα. Αν, παρόλα αυτά, συμβεί κάποτε αυτή η αποκατάσταση, ίσως τότε ο μελλοντικός Αρχιεπίσκοπος διαλέξει να τιμήσει ως Άγιο του (ανδρικού, τουλάχιστον) έρωτα εκείνον τον πραγματικό ή μυθικό Νικόλαο, ο οποίος πρόσφερε την όμορφη γυναίκα του σε όποιον άλλο χριστιανό την επιθυμούσε, για να αποδείξει ότι δεν είναι ζηλιάρης. Απ' αυτόν τον Νικόλαο πήραν -μας λέγει ο Κλήμης ο Αλεξανδρείας- το όνομά τους οι νικολαϊτες. 

(Ελευθεροτυπία, 13/2/2000)