Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΤΟΜΩΝ



Εκεί που χάνονται τα αγάλματα

1.   2.

Υπάρχει μια περιοχή της Ελλάδας, όπου τα ηρώα και οι προτομές δεν ενώνουν τον πληθυσμό αλλά τον διχάζουν. Και οι εθνικές γιορτές εύκολα μετατρέπονται σε γιορτές μίσους. Ο εμφύλιος είναι ακόμα ζωντανός.

Εδώ και λίγες μέρες, δεκάδες κάτοικοι του χωριού Ξινό Νερό της Φλώρινας καλούνται "δι' υπόθεσίν τους" στην τοπική Αστυνομική Διεύθυνση. Εκεί τους ζητείται να καταθέσουν για μια υπόθεση "υπεξαίρεσης". Μόνο που η "κλοπή" αυτή είναι ιδιότυπη. Το αντικείμενο που έχει "υπεξαιρεθεί" δεν είναι άλλο από την προτομή του ιερέα Παπαπέτρου στις 26 του περασμένου Αυγούστου. Η υπόθεση είχε φτάσει στη δημοσιότητα εκείνες τις μέρες, όμως η είδηση είχε επισκιαστεί από τη θλιβερή εικόνα της εμφυλιοπολεμικής φιέστας των βουλευτών της Νέας Δημοκρατίας στο Βίτσι και την επίδειξη φασιστικών χαιρετισμών των Χρυσαυγιτών "προσκυνητών". Αυτή η προτομή είχε γίνει τα τελευταία χρόνια τόπος συγκέντρωσης ακροδεξιών ομάδων και οργανώσεων αποστράτων, οι οποίες με το πρόσχημα ότι θα προσκυνήσουν έναν εθνομάρτυρα δημιουργούσαν επεισόδια και προκαλούσαν τους δημοκράτες κατοίκους του χωριού. 

Σύμφωνα με δημοσιογραφικές πληροφορίες, οι 36 καταθέσεις που είχε συλλέξει μέχρι πριν λίγες μέρες η ανακρίτρια δεν είχαν διαφωτίσει τις αρχές για τις συνθήκες της εξαφάνισης της προτομής. Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές η προτομή είχε βρεθεί πεσμένη στο χώμα. "Την έχει πάρει πολλές φορές ο αέρας", όπως λένε κι οι κάτοικοι. Αναγκάστηκαν, μάλιστα, οι υπεύθυνοι να την πακτώσουν με σιδερένιες λάμες στη βάση της. Παραμένει, όμως, άγνωστο ποιος αποφάσισε να την "υπεξαιρέσει". "Την πήραν οι ίδιοι για να μας ενοχοποιήσουν", λένε ορισμένοι κάτοικοι, υποδεικνύοντας τους παρακρατικούς μηχανισμούς. Άλλοι, υποθέτουν ότι έδρασε κάποιος μόνος του, απαυδισμένος από τις συνεχόμενες φασιστικές φιέστες -δήθεν προς τιμή του εθνομάρτυρα- και απογοητευμένος από την αναβλητικότητα των αρχών που είχαν υποσχεθεί ότι η προτομή θα μεταφερθεί σε κάποιο άλλο σημείο, για παράδειγμα στο νεκροταφείο. 

Ούτως ή άλλως, η εξαφάνιση της προτομής αυτομάτως αφαίρεσε από τους ακροδεξιούς εισβολείς το πρόσχημα να επαναλάβουν τις ασκήμιες τους, αλλά προκάλεσε και ένα κύμα τρομοκράτησης του ντόπιου πληθυσμού. Δεν είναι μόνο οι συνεχείς ανακρίσεις και οι κλήσεις των κατοίκων να μαρτυρήσουν. Αμέσως κυκλοφόρησαν διάφορες συκοφαντικές φήμες περί πρακτόρων, φιλοσκοπιανών, κ.λπ., οι οποίες φιλοξενήθηκαν και στις στήλες των αθηναϊκών εφημερίδων. Στα σπίτια δεκάδων πολιτών έφτασε πανομοιότυπη επιστολή με υβριστικούς και απειλητικούς χαρακτηρισμούς: "Ο Παπαπέτρου ζει, αυτός μας οδηγεί. Είμαστε Έλληνες, γιατί είμαστε Μακεδόνες. Βούλγαροι, Γυφτοσκοπιανοί, νόθα του τουρίστα Σαμουήλ, δεν έχετε καμία θέση εδώ. Θα σας εξαφανίσουμε όλους μια νύχτα."

Η συνέχιση του διχασμού

Έχουμε εξηγήσει σε άλλα δημοσιεύματα τους λόγους που η προτομή αυτή προκαλούσε το αίσθημα πολλών κατοίκων της περιοχής. Ο ίδιος ο Παπαπέτρου και ο στρατιωτικός γιος του είναι υπεύθυνοι για το χαμό πολλών ανθρώπων που οι απόγονοί τους ακόμα ζουν στην περιοχή. Κάτι ανάλογο συμβαίνει σε πολλά χωριά της περιοχής, όπου έχουν στηθεί μνημεία ανθρώπων που έδρασαν εκεί και είναι φυσικό ότι για μια μερίδα των κατοίκων δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι "αντίπαλοι". Όπως εξηγούμε σε διπλανές στήλες, ο Μακεδονικός Αγώνας υπήρξε πραγματικός "εμφύλιος" που έχει αρχίσει από την αρχή του αιώνα, συνεχίστηκε με τον εμφύλιο της δεκαετίας του '40 και διαρκεί μέχρι σήμερα, εφόσον είναι το μόνο σημείο της ελληνικής επικράτειας για το οποίο δεν ισχύει η "άρση των συνεπειών του εμφυλίου".

Αυτή την επιβίωση του εμφυλίου την επιβεβαιώνει η δήλωση του Νομάρχη Φλώρινας Παύλου Αλτίνη, ο οποίος κατάγεται από το ίδιο χωριό: "Ας θυμόμαστε ότι το Ξινό Νερό, εδώ και πολλά χρόνια βρίσκεται στο στόχαστρο πρωτίστως της βουλγαρίζουσας και δευτερευόντως της σλαβομακεδονίζουσας προπαγάνδας και των αντίστοιχων μυστικών υπηρεσιών που τις κατευθύνουν". Στο ίδιο κείμενο ο κ. Αλτίνης αναφερόταν σε "ανάξιους Έλληνες, που εμφανίζονται είτε ως 'σλαβομακεδονίζοντες' είτε ως 'βουλγαρίζοντες' για να αποκομίσουν οικονομικά οφέλη από το εξωτερικό".

Τα λόγια αυτά προκάλεσαν την έκρηξη του βουλευτή Φλώρινας του ΠΑΣΟΚ Γιώργου Λιάνη: "(Είναι) το χειρότερο κείμενο. Βόμβα μολότοφ, ένα παραλήρημα εθνικιστικό. Ούτε ένας νεοναζί δε θα μιλούσε έτσι. Ποια είναι η βουλγαρίζουσα προπαγάνδα πρωτευόντως και σλαβομακεδονίζουσα δευτερευόντως που συντελούνται στο Ξινό Νερό; Συμβαίνουν τέτοιες προπαγάνδες και μετέχουν αντίστοιχες μυστικές υπηρεσίες που τις κατευθύνουν; Τον χλευάζουν τον Νομάρχη μας στην Αθήνα. Να μας πει ποιοι είναι οι κώδικες που δεν ξέρουμε..." ("Παρατηρητής" Φλώρινας, 21/9/2000). Από την άλλη πλευρά, ο πατέρας και "μέντορας" του Νομάρχη δικηγόρος και πολιτευτής Χρήστος Αλτίνης υπέβαλε μήνυση στον Γιώργο Λιάνη για το ίδιο θέμα.

Το πάθος αυτό της πολιτικής διαμάχης θα ήταν ανεξήγητο αν δεν παρέμεναν άλυτα τόσα προβλήματα στην περιοχή που πηγάζουν από τον εμφύλιο διχασμό. Οι "γιορτές μίσους" που οργάνωνε η Χρυσή Αυγή και άλλες παρεμφερείς οργανώσεις θα ήταν αδιανόητες σε οποιοδήποτε άλλο χωριό ή πόλη της Ελλάδας. Αλλά και πουθενά αλλού δεν θα έστηνε η πολιτεία τόσα μνημεία, χωρίς να έχει τη συγκατάθεση του τοπικού πληθυσμού.

Προτομές με το κιλό

Τους λόγους και το πλαίσιο τοποθέτησης αυτών των εκατοντάδων προτομών στα χωριά της Μακεδονίας ανακαλύπτουμε στα επίσημα έγγραφα της περιόδου 1959-1970 που ερευνήσαμε στα σχετικά αρχεία. Σε έγγραφο του Β΄ Σώματος Στρατού, το οποίο υπογράφει ο ταξίαρχος επιτελάρχης Παπαϊωάννου και φέρει ημερομηνία 10 Ιουνίου 1959 διαβάζουμε: 

"Τα των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Μακεδονομάχου Παπαπέτρου εις Ξινό Νερό καθορίζονται κατά σειράν ως κάτωθι:

Σάββατον 13 Ιουνίου. Αφιξις κ. Υφυπουργού εις Ξινό Νερό. Θα συνοδεύεται υπό στρατηγού, προερχόμενος εκ Κοζάνης. Απόδοσις τιμών. Τρισάγιον υπό ιερέως Β' Σώματος Στρατού. Αποκαλυπτήρια προτομής. Κατάθεσις στεφάνου υπό κ. Υφυπουργού. Κατασκευή στεφάνου μετά ταινίας φερούσης τα γράμματα 'Ενοπλος Δύναμις προς Μακεδονομάχον Παπαπέτρου', μερίμνη ΙΙ Μεραρχίας. Ο Διοικητής του Α' Τεθωρακισμένου Συντάγματος να επιβλέψει διά την διευθέτησιν του χώρου εν συνεννοήσει μετά του προέδρου κοινότητος, αστυνόμου και διοικητού λόχου ΤΕΑ (γλάστρες-πρασινάδες) συμφώνως προς τας προφορικάς οδηγίας του Στρατηγού".

Το έγγραφο απευθύνεται σε τοπικές στρατιωτικές μονάδες και κοινοποιείται στη Νομαρχία και το Δήμο Φλώρινας. Όλη η τελετή είναι διατεταγμένη. Ακόμα και οι χειροκροτητές έχουν προβλεφθεί: "Ειδοποιηθώσι Πρόεδροι Κοινότητος Ξινού Νερού και πέριξ κοινοτήτων διά την αθρόαν προσέλευσιν των κατοίκων. Προς τούτο να διατεθώσιν ανάλογα οχήματα δια την μεταφοράν των εις Ξινόν Νερόν και επιστροφήν εις τα χωρία των".

Για τη χρηματοδότηση και τη μαζική παραγωγή των προτομών συγκροτήθηκε η Ερανική Επιτροπή Ανεγέρσεως Ανδριάντων και Προτομών Μακεδονομάχων Φλωρίνης και Καστορίας. Μέσα σε ένα Σαββατοκύριακο (27-28/8/1960) στήθηκαν έντεκα προτομές σε διάφορα χωριά: του Καπετάν Βαγγέλη στα Ασπρόγεια, του Λάκη Νταηλάκη και του Λάζου Αποστολίδη έξω από την Καστοριά, του ιερέως Παπαηλία στη Χαλάρα, του Καπετάν Νταλίπη στο Γάβρο, του Παύλου Ρακοβίτη στο Κρατερό, αλλά και του Λάκη Πύρζα, του Ιωάννου Καραβίτη, του Αντωνίου Ζώη, του Στεφάνου Γρηγορίου και του Πέτρου Χρήστου στη Φλώρινα.

Αυτή η βιομηχανία της εθνικής μνήμης εντάθηκε, όπως είναι αναμενόμενο, κατά την περίοδο της δικτατορίας. Από μια άκρως απόρρητη έκθεση της Νομαρχίας Πέλλας (17/6/1967) πληροφορούμαστε τις δραστηριότητες του "Ειδικού Προγράμματος", το οποίο "καλύπτει τους τομείς δράσεως, οίτινες δεν καλύπτονται υφ' οιουδήποτε άλλου κρατικού προγράμματος και έχει σκοπόν την αντιμετώπισιν των ξένων προπαγανδών, της κομμουνιστικής δραστηριότητος και του μιξογλώσσου ιδιώματος". Όπως πληροφορούμαστε στο κεφάλαιο "διαφώτισις" "ανηγέρθησαν 10 ηρώα εις ισάριθμα ευπαθή χωρία". Οσο για τη χρηματοδότησή τους: "διετέθη εις τον τομέα τούτον ειδικόν κονδύλιον 'ΑΠΟΡΡΗΤΟΙ ΕΘΝΙΚΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙ' δρχ 150.000". Στην ίδια έκθεση υπάρχει ειδικό κεφάλαιο με τίτλο ΑΝΔΡΙΑΝΤΕΣ - ΠΡΟΤΟΜΑΙ - ΗΡΩΑ: "Εν τω Νομώ έχουσι τοποθετηθή 12 ανδριάντες - προτομαί Μακεδονομάχων. Επιβάλλεται η εγκατάστασις 13 εισέτι προτομών εις ισάριθμα χωρία. Προς τούτοις δέον όπως διατεθή η απαιτούμενη πίστωσις".

Ανάλογες είναι οι προτάσεις του "ειδικού προγράμματος" στην έκθεση της Νομαρχίας Φλωρίνης το ίδιο έτος. Στο κεφάλαιο "Τόνωσις του εθνικού φρονήματος" προτείνεται η ανέγερση μνημείων του "Μακεδονικού Αγώνος" στη Φλώρινα, στο Αμύνταιο, στο Κρατερό, στα Αλωνα, στα Ασπρόγεια και στο Λέχοβο. "Δέον να συνεχισθεί η κατασκευή προτομών Μακεδονομάχων ως κατωτέρω: α) Χατζηκωνσταντίνου Εμμανουήλ εις την κοινότηταν Πετρών, β) Τζάμη Λαζάρου εις την κοινότητα Πισοδερίου (ανεγνωρισμένου μακεδονομάχου, συνεργάτου του Π. Μελά, πράκτορος Β΄ τάξεως), γ) Τσώτσου Χρήστου, δ) Παραλοβίτου Ιωάννου". Και μαζί μ' αυτά προβλέπεται "ενίσχυσις διά ανέγερσιν μνημείου φονευθέντων ανδρών Χωροφυλακής περιόδου 1940-1950", δηλαδή να τιμηθούν οι δυνάμεις ασφαλείας της κατοχής και του εμφυλίου.

Ο πολιτισμός της προπαγάνδας

Η αθρόα, λοιπόν, τοποθέτηση των προτομών "Μακεδονομάχων" δεν έχει καμιά σχέση με την ιστορική μνήμη, αλλά με τον βίαιο "φρονηματισμό" των κατοίκων, τους οποίους ακόμα και σήμερα υποβλέπει το ελληνικό κράτος, θεωρώντας ότι είναι "μειωμένης εθνικής συνείδησης". Πολύ περισσότερο, δεν έχουν σχέση όλες αυτές οι προτομές μαζικής παραγωγής με τον "πολιτισμό". Και όμως, ο μέχρι πρότινος υπουργός Πολιτισμού Θεόδωρος Πάγκαλος απάντησε καταφατικά στον νομάρχη Αλτίνη που του ζητούσε χρηματοδότηση για το ξαναστήσιμο της προτομής. Σε επιστολή του προς τον Νομάρχη (α.π. 2649/9.10.2000) ο κ. Πάγκαλος εκφράζει τη λύπη του για τη "βεβήλωση" και δηλώνει ότι το Υπουργείο Πολιτισμού "είναι πρόθυμο να προσφέρει στην Τοπική Αυτοδιοίκηση Φλώρινας χρηματοδοτώντας την αντικατάσταση της παλαιάς προτομής". Η επιστολή συμπληρώνεται με την απαραίτητη γαρνιτούρα περί "προκλητικών ενεργειών" και για τον "δίκαιο αγώνα μας". Στην απάντησή του ο κ. Αλτίνης ευχαριστεί τον κ. Πάγκαλο και τον καλεί να παραβρεθεί στην τελετή τοποθέτησης μιας νέας προτομής του Παπαπέτρου και να προβεί ο ίδιος στην αποκάλυψή της: "Η παρουσία σας στα αποκαλυπτήρια της εν λόγω προτομής θα δώσει και μεγάλη χαρά σε όλους τους πολίτες του Νομού Φλωρίνης και δύναμη να συνεχίσουμε τον αγώνα για το μέλλον του τόπου μας".

Το αστείο (και τραγικό) της υπόθεσης είναι ότι το υπουργείο Πολιτισμού δεν φαίνεται καθόλου να ενοχλείται από την "εξαφάνιση" κάποιων άλλων αγαλμάτων, πραγματικών έργων τέχνης, τα οποία στήθηκαν στην περιοχή και στη συνέχεια αφαιρέθηκαν από επίσημα χέρια. Αναφερόμαστε στα έργα του επιφανούς Ελληνα γλύπτη Δημήτρη Καλαμάρα, ο οποίος καταγόταν από τη Φλώρινα: τον έφιππο Μεγαλέξανδρο, τον καπετάν Κώττα και τον "θνήσκοντα πολεμιστή". Είναι κι αυτά προϊόντα της ίδιας κρατικής πολιτικής, έτυχε όμως την "παραγγελία" να την αναλάβει ένας καλλιτέχνης και όχι απλός προπαγανδιστής του μαρμάρου. Τα έργα του Καλαμάρα δεν συμβαδίζουν λοιπόν με τις προδιαγραφές της στρατιωτικής προπαγάνδας και γι' αυτό έγιναν στόχος των "εθνικοφρόνων" οι οποίοι απαίτησαν την υποβάθμιση και την τελική τους κατάργηση. Ο Κώττας στήθηκε το 1961 στη Φλώρινα, όμως αποσύρθηκε πριν από χρόνια για "ευπρεπισμό" και έκτοτε αγνοούνται τα ίχνη του. Ο Μεγαλέξανδρος εκτέθηκε για ένα μικρό διάστημα και αποσύρθηκε στη συνέχεια. 

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του "θνήσκοντος πολεμιστού", ο οποίος στήθηκε στην πλατεία της Φλώρινας μεσούσης της δικτατορίας. Ο Καντιώτης ξεσήκωσε τον κόσμο, επειδή "το έργον τούτο, ως έργον αφηρημένης τέχνης, μη φέρον ενδεικτικόν στοιχείον Ελληνος πολεμιστού ή γενικώτερον Ελλάδος αγωνιζομένης, δύναται να στηθεί και εις Τίρανα και εις το Βελιγράδιον και εις άλλην τινά πόλιν του Δυτικού ή Ανατολικού κόσμου, χωρίς να προκαλέσει ουδεμίαν αντίδρασιν. Οποιος το βλέπει δεν αναπολεί την Ελλάδα καιν τας ιστορικάς στιγμάς τας οποίας έζησεν. Οποία αντίθεσις του έργου τούτου προς άλλα ηρώα της πατρίδος και συγκεκριμένως προς τα ηρώα των πόλεων Κιλκίς και Γιαννιτσών. Η τέχνη δεν είναι αυτοσκοπός. Η τέχνη πρέπει να είναι θεραπαινίς των ιδανικών του Εθνους".

Με αυτή την επιχειρηματολογία, ο Καντιώτης απευθύνεται στον διαβόητο χουντικό Γκαντώνα, "το εκλεκτόν τέκνον της Μακεδονίας", και του ζητεί "το μεν στηθέν έργον να στηθή εις άλλο σημείο της πόλεως διά να επιδεικνύεται εις τους τουρίστας, οπαδούς και θαυμαστάς της αφηρημένης τέχνης, να προκηρυχθεί δε διαγωνισμός δια την ανέγερσιν νέου μνημείου ηρώου". Περιττό να πούμε ότι η πρόταση του Καντιώτη έγινε τελικά αποδεκτή από τους ομοϊδεάτες του στρατιωτικούς. 

Το δικό μας συμπέρασμα είναι ότι η πολιτική των προτομών πρέπει κάποια στιγμή να σταματήσει. Ας υλοποιηθεί η πρόταση στην οποία φαίνεται ότι συγκλίνουν οι δύο βουλευτές του νομού Λιάνης και Κορτσάρης, να τιμούνται δηλαδή οι νεκροί και των δύο πλευρών της μακρόχρονης εμφύλιας διαμάχης και να αφεθεί στους ιστορικούς το καθήκον να μοιράσουν τη δόξα και να καταλογίσουν τα εγκλήματα. Η προτομή του Παπαπέτρου (και τα μνημόσυνα της Χρυσής Αυγής) δεν έχει λόγο να ξαναταράξει την ήσυχη ζωή των κατοίκων του Ξινού Νερού.

(Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 26/11/2000)