ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

Η ώρα των «άλλων» γλωσσών

1. / 2.   

Η ευρωπαϊκή αντίληψη για τις τοπικές και μειονοτικές γλώσσες κάνει τα πρώτα της βήματα και στην Ελλάδα. Μετά από δεκαετίες δυσπιστίας και υπόγειου πολέμου, ένα διεθνές συνέδριο ανατρέπει τις μισαλλόδοξες βεβαιότητες.  
 

Ολη η Ευρωπαϊκή Ενωση γιόρτασε το 2001 ως «Ετος Γλωσσών». Απ' ό,τι φαίνεται, στην Ελλάδα το γιορτάζουμε με ένα χρόνο καθυστέρηση. Το 2002 άνοιξε με την ίδρυση στη Θεσσαλονίκη του ελληνικού τμήματος του Ευρωπαϊκού Γραφείου των Λιγότερο Χρησιμοποιούμενων Γλωσσών (EBLUL) και κλείνει με ένα πολύ σημαντικό διεθνές συνέδριο, και πάλι στη Θεσσαλονίκη, το οποίο ασχολείται με αυτές ακριβώς τις λιγότερο χρησιμοποιούμενες (ή λιγότερο διαδεδομένες ή περιφερειακές ή μειονοτικές) γλώσσες στην ίδια την Ελλάδα.

Είναι μια πραγματικά ιστορική στιγμή για την Ελλάδα. Το πανευρωπαϊκό σοκ που προκάλεσε η πρωτόδικη καταδίκη του Σωτήρη Μπλέτσα, με την κατηγορία ότι διένειμε το επίσημο έντυπο του EBLUL στο ετήσιο αντάμωμα των Βλάχων το 1995, λειτούργησε καταλυτικά για την ανάπτυξη αντισκοταδιστικών αντισωμάτων στον οργανισμό της ελληνικής κοινωνίας. 

Σήμερα, ο κ. Μπλέτσας, μετά την πανηγυρική του αθώωση στο εφετείο, είναι αντιπρόεδρος του ελληνικού τμήματος του EBLUL και υποδέχεται στη Θεσσαλονίκη τους εκπροσώπους όλων των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων. 

Και ο πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Γραφείου Μπόγιαν Μπρέζιγκαρ κρατά και διανέμει περήφανος την ελληνική έκδοση του επίμαχου εντύπου, το οποίο αναφέρεται πλέον επισήμως στις πέντε λιγότερο χρησιμοποιούμενες γλώσσες του ελλαδικού χώρου, μαζί με τις υπόλοιπες 40 σε όλες τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, τα βλάχικα, τα τούρκικα, τα πομάκικα, τα σλαβομακεδόνικα, τα αρβανίτικα. 

Στο συνέδριο συμμετείχαν όλοι οι σημαντικοί ευρωπαϊκοί θεσμοί (Επιτροπή, Κοινοβούλιο, Συμβούλιο της Ευρώπης) και οι εκατό σύνεδροι περιλάμβαναν από ειδικούς επιστήμονες και εκπροσώπους πολιτιστικών σωματείων των γλωσσικών αυτών ομάδων στην Ελλάδα.

Οι σημαντικότερες ειδήσεις που βγήκαν στο συνέδριο είναι δύο: Η πρώτη, είναι η εμφάνιση των εκπροσώπων των βλάχικων σωματείων που είχαν προκαλέσει τη δίωξη Μπλέτσα με διάθεση τώρα συνεργασίας και ένταξής τους στο -μέχρι πρότινος- «ύποπτο» ή «ανθελληνικό» EBLUL. 

Οι ειδήσεις

Η δεύτερη είδηση είναι ότι σχεδόν ταυτόχρονα δημοσιοποιήθηκε το έγγραφο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «για την προώθηση της εκμάθησης γλωσσών και της γλωσσικής πολυμορφίας». Και στις δύο αυτές ειδήσεις αναφερόμαστε αναλυτικά παρακάτω. 

Σημειώνουμε προκαταβολικά και τα δύο αρνητικά στοιχεία που παρατηρήθηκαν κατά τις εργασίες του:

*Το πρώτο είναι ότι το συνέδριο μονοπώλησε η συζήτηση γύρω από δύο γλώσσες, τη βλαχική και τη σλαβομακεδονική. Αλλωστε οι εκπρόσωποι των δύο αυτών γλωσσικών ομάδων υπερτερούσαν μεταξύ των συνέδρων. 

Αλλά ήταν φυσικό να υπάρξει αυτή η δυσαναλογία, διότι οι εκπρόσωποι των αρβανίτικων συλλόγων μετέχουν ακόμα ως παρατηρητές, ενώ τα τούρκικα και τα πομάκικα μιλιούνται σε περιοχές που διέπονται από τους κανόνες διεθνών συνθηκών και, ειδικά τα τούρκικα, είναι η μόνη μη ελληνική γλώσσα που διδάσκεται στο πλαίσιο του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος. 

*Το δεύτερο αρνητικό στοιχείο είναι η επιδεικτική απουσία του ελληνικού πολιτικού κόσμου. Με την εξαίρεση του κ. Βασίλη Σακελλαρίου που εκπροσώπησε την ΑΕΚΑ, δεν παρέστη κανείς εκπρόσωπος της κυβέρνησης είτε της αντιπολίτευσης. Εδώ ας σημειώσουμε ότι η κοινωνία αποδείχτηκε στην περίπτωση του συνεδρίου πιο τολμηρή από τους ταγούς της. Βέβαια, δεν υποτιμούμε και την «υπερπατριωτική» ιδιαιτερότητα των περισσότερων πολιτικών της Θεσσαλονίκης. 

*Το συνέδριο άνοιξε με την ομιλία του προέδρου του Ευρωπαϊκού Γραφείου. Ο κ. Μπόγιαν Μπρέζιγκαρ περιέγραψε τους στόχους και το χαρακτήρα του EBLUL και ανέπτυξε τις απόψεις του ευρωπαϊκού αυτού οργανισμού. Σημείωσε ότι στο Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε. ένα άρθρο αφιερώνεται στην πολιτισμική, θρησκευτική και γλωσσική πολυμορφία. Είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι παρόμοιο σε επίσημο ντοκουμέντο. Πρόκειται για την απόφαση που πάρθηκε πέρσι στη Νίκαια και αναμένεται να ενσωματωθεί στο σχεδιαζόμενο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα. 

Ο κ. Μπρέζιγκαρ αναφέρθηκε και στην απόκλιση της Ελλάδας από τα ευρωπαϊκά δεδομένα στην ανάπτυξη των λιγότερο χρησιμοποιούμενων γλωσσών:

*«Γνωρίζουμε ότι στην Ελλάδα τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά, διότι κανείς δεν μπορεί να ακυρώσει την Ιστορία. Τα Βαλκάνια αντιμετώπισαν περισσότερους πολέμους απ' ό,τι όλη η Ευρώπη κατά τον 20ό αιώνα. Αυτοί οι πόλεμοι προκάλεσαν σημαντικά προβλήματα, αλλά νομίζω ότι η κατάσταση σήμερα έχει σταθεροποιηθεί. Είναι η ώρα να πάρουμε στα χέρια μας την πολιτισμική πολυμορφία και να αξιοποιήσουμε τη δημοκρατική παράδοση της Ευρώπης που γεννήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Εναπόκειται σε σας και στις ελληνικές αρχές να αξιοποιήσετε τις δυνατότητες που δίνουν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί. Θέλω να σημειώσω ότι το EBLUL εργάζεται πάντοτε μαζί με τις κυβερνήσεις και ποτέ εναντίον τους. Είμαστε μια μη κυβερνητική οργάνωση, αλλά δεν ανταγωνιζόμαστε τις αρχές. Απλώς υποστηρίζουμε όλους τους πολίτες που προωθούν τις περιφερειακές ή μειονοτικές γλώσσες και τη γλωσσική πολυμορφία».

Ο πρόεδρος της ελληνικής επιτροπής Θανάσης Παρίσης έκανε ένα σύντομο διάγραμμα της ετερογλωσσίας στον ελλαδικό χώρο:

*«Το 10% των κατοίκων της Ευρώπης μιλά μία από τις λιγότερο χρησιμοποιούμενες γλώσσες. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση, όσο κι αν θέλει να το αρνείται. Μεγάλο μέρος του ελληνικού πληθυσμού είναι δίγλωσσοι. Για αριθμούς δεν μπορούμε βέβαια να μιλήσουμε, διότι στις απογραφές πληθυσμού δεν υπάρχει ερώτημα για τη μητρική γλώσσα». Ο κ. Παρίσης ανέπτυξε το ιστορικό διάγραμμα της ετερογλωσσίας στο ελληνικό κράτος και αναφέρθηκε ιδιαίτερα στα προβλήματα που έχει μέχρι σήμερα κληροδοτήσει στην περιοχή της Μακεδονίας ο εμφύλιος πόλεμος. Ως κύρια αιτήματα της ελληνικής επιτροπής του EBLUL ανέφερε την εισαγωγή των λιγότερο χρησιμοποιούμενων γλωσσών στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα και στα μέσα ενημέρωσης.

Ακολούθησε η παρουσίαση των ευρημάτων της επιτόπιας έρευνας που έκαναν τρεις ειδικοί επιστήμονες σε περιοχές της Νάουσας και της Βέροιας, όπου μιλιούνται τα σλαβομακεδόνικα και τα βλάχικα. 

Η έρευνα

Τα συμπεράσματα της έρευνας ήταν ότι οι περισσότεροι ομιλητές των μειονοτικών γλωσσών έχουν την εντύπωση ότι αποτελούν την τελευταία γενιά που μιλάει άπταιστα αυτές τις γλώσσες και εκτιμούν ότι πολύ σύντομα θα εκλείψουν. Οι ερευνητές διαπίστωσαν τη δυσκολία να ιδρυθούν σωματεία που ανοιχτά προωθούν μια μειονοτική γλώσσα. Σε προσωπικό επίπεδο διέκριναν ένα είδος συστολής των συνομιλητών τους να αποδεχτούν τη δεύτερη γλωσσική τους ταυτότητα. Παρατήρησαν επίσης μια ήπια πίεση των αρχών προς τους πολίτες, να μην επιδεικνύουν αυτή τη δεύτερη ταυτότητα. 

*«Η εντύπωσή μας είναι ότι οι συνομιλητές μας έχουν απόλυτο σεβασμό στο ελληνικό κράτος, αλλά θα επιθυμούσαν το κράτος τους να επιτρέπει επιπρόσθετες ταυτότητες δίπλα στην κοινή εθνική ταυτότητα», κατέληξε ο Γκαμπριέλ Νικολάι φον Τόγκενμπουργκ, ερευνητής της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας. 

*Ανάλογες παρατηρήσεις έκαναν οι Ντομένικο Μορέλι, πρόεδρος του ιταλικού γραφείου του EBLUL και Μπέλα Τόνκοβιτς, μέλος της Ομοσπονδιακής Ενωσης των Ευρωπαϊκών Εθνοτήτων, που μετείχαν στην έρευνα. Η έρευνα συνεχίστηκε την επομένη του συνεδρίου, με επισκέψεις σε χωριά και πόλεις της Κεντρικής και της Δυτικής Μακεδονίας.

*Ο Λάμπρος Μπαλτσιώτης του ΚΕΜΟ (Κέντρο Μειονοτικών Ομάδων) αναφέρθηκε στην πολιτική γλωσσικής αφομοίωσης που εφαρμόστηκε από το ελληνικό κράτος. 

Παρατήρησε ότι οι διάφορες γλωσσικές ομάδες εντάχθηκαν με διαφορετικό τρόπο στον ελληνικό εθνικό κορμό και ότι όλες έχτισαν τους δικούς τους μύθους πάνω στους ελληνικούς εθνικούς μύθους -το αύτοχθον των Ελλήνων, η αδιάσπαστη συνέχεια, η ευγενής καταγωγή. 

*«Αυτά τα σχήματα καταγωγής ταλανίζουν ακόμα και σήμερα τους ομιλητές άλλων γλωσσών στην Ελλάδα. Κατ' αυτό τον τρόπο, η αποδοχή μιας άλλης γλώσσας στην Ελλάδα θέτει τα υποκείμενα εκτός εθνικού κορμού».

*Ο Παύλος Βοσκόπουλος απάντησε ότι και οι ομιλούντες τις μειονοτικές γλώσσες είναι παιδιά του ελληνικού συστήματος, και ζήτησε να προωθηθούν οι γλώσσες αυτές με παράλληλες δράσεις των ευρωπαϊκών θεσμών αλλά και της κοινωνίας.

*Ο Ιμπράμ Ονσούνογλου εξέφρασε την ευχή να επισκεφτούν οι ερευνητές του EBLUL και την περιοχή της Θράκης. Χαρακτήρισε ακανθώδες το πρόβλημα της πομακικής γλώσσας. 

«Είναι μια σλαβική διάλεκτος, μητρική σημαντικής μερίδας της μειονότητας. Η τάση της ομογενοποίησης περνάει και στο εσωτερικό της μειονότητας, με αποτέλεσμα να θεωρούνται όλοι οι μειονοτικοί Τούρκοι. Πουθενά αλλού η ελληνική πολιτεία δεν αναφέρεται σε διαφορετικές εθνικές ομάδες, παρά μόνο στην περίπτωση των Πομάκων. Και το ΓΕΕΘΑ αναλαμβάνει την έκδοση λεξικών ή σχολικών βιβλίων στη γλώσσα τους. Αυτή η πολιτική προκαλεί την αντίδραση της μειονότητας και ενισχύεται έτσι ο τουρκικός εθνικισμός των Πομάκων».

*Ο Σωτήρης Μπλέτσας ανέλυσε μια δέσμη προτάσεων για την ανάπτυξη των λιγότερο χρησιμοποιούμενων γλωσσών στην Ελλάδα (διάδοση των σκοπών του EBLUL, εξύψωση του κύρους των μειονοτικών γλωσσών, τεκμηρίωση της χρησιμότητάς τους, θεσμική κατοχύρωσή τους, συντονισμός των ομάδων ομιλητών).

*Η πρόεδρος του Τμήματος Γλωσσικών Δικαιωμάτων της International ΡΕΝ επισήμανε την ύπαρξη ενός σημαντικού ντοκουμέντου, της Διακήρυξης της Βαρκελώνης, ενώ η καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας Ρίκη βαν Μπουσχότεν παρατήρησε ότι τα πράγματα δεν είναι τόσο δραματικά όσο τα βρήκε η επιτόπια έρευνα και θεώρησε σημαντική την ανύψωση του κύρους αυτών των γλωσσών.

*Ο Κώστας Νοβάκης, ο οποίος καταγράφει λαογραφικό υλικό από την περιοχή της Θεσσαλονίκης και έχει εκδώσει το πρώτο CD με τραγούδια στην «απαγορευμένη» σλαβομακεδονική γλώσσα, πρότεινε να ενταχθούν κάποιες εκδηλώσεις του ελληνικού γραφείου του EBLUL στην Πολιτιστική Ολυμπιάδα. Ο κ. Μπρέζιγκαρ παρατήρησε ότι είναι μάλλον αργά, και αντιπρότεινε την ενσωμάτωση αυτών των εκδηλώσεων στην ΕΧΡΟ 2008 της Θεσσαλονίκης. Ο Νίκος Σακελλάριος, που εκδίδει το περιοδικό «Λόζα», ζήτησε να ενταχθούν στο πρόγραμμα της ΕΤ-3 τα μουσικά συγκροτήματα της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας που παίζουν τραγούδια των ντόπιων Μακεδόνων.

*Κατά την απογευματινή συνεδρία μίλησαν ειδικοί επιστήμονες και οι εκπρόσωποι των ευρωπαϊκών θεσμών. Ο καθηγητής Πίτερ Νέλντε (του «Κέντρου Ερευνών για Πολυγλωσσία» των Βρυξελλών) απάντησε στο ερώτημα αν χρειάζεται μια ενιαία πολιτική της Ευρώπης για το ζήτημα των περιφερειακών - μειονοτικών γλωσσών. Περιέγραψε τις προκαταλήψεις που συνοδεύουν την ύπαρξη των γλωσσικών μειονοτήτων και τις δυσκολίες να συνεργαστούν οι αυτόχθονες γλωσσικές μειονότητες με ομάδες μεταναστών.

*Ο Ντομένικο Μορέλι μίλησε στα ελληνικά και συνέκρινε τις νομοθεσίες Ελλάδας και Ιταλίας στο ζήτημα των γλωσσικών μειονοτήτων. Στη γειτονική χώρα ισχύει από το 1999 ο νόμος 482 «Περί προστασίας γλωσσικών μειονοτήτων», με τον οποίο εφαρμόζεται το σχετικό άρθρο 6 του ιταλικού Συντάγματος.

*Ο κ. Φον Τόγκενμπουργκ καθησύχασε με τις παρατηρήσεις του όσους διαβλέπουν «ανθελληνικό» δάκτυλο σε όλους τους ευρωπαϊκούς θεσμούς. 

Η έκπληξη

«Η Ε.Ε. αντιμετωπίζει την προστασία των μειονοτήτων μόνο ως εξαγώγιμο είδος. Η Ε.Ε. δεν θα υιοθετήσει ποτέ μια πολιτική υποστήριξης μειονοτήτων στο εσωτερικό της. Στην καλύτερη περίπτωση θα λαμβάνει υπόψη της τα μειονοτικά προβλήματα».

*Ο αιφνιδιασμός ήρθε από τον πρόεδρο της Ενωσης Βλάχων Επιστημόνων κ. Δημήτριο Τσακτάνη, ο οποίος μίλησε και εκ μέρους του προέδρου της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Πολιτιστικών Ενώσεων Βλάχων Κωνσταντίνου Αδάμ, και παραπονέθηκε ότι δεν κλήθηκαν τα σωματεία τους από τους εκπροσώπους του EBLUL να διατυπώσουν τις δικές τους απόψεις και να μετάσχουν στη δράση του. 

Ηταν πραγματική έκπληξη η διαμαρτυρία αυτή, εφόσον προέρχεται από το χώρο εκείνων που προκάλεσαν τη δικαστική περιπέτεια του κ. Μπλέτσα και που αρνούνταν επί χρόνια τη χρησιμότητα ενός ελληνικού γραφείου του EBLUL. Αλλά ήταν και καλοδεχούμενη. Η μεταστροφή αυτή είναι σημάδι ωρίμανσης της ελληνικής κοινωνία και της επικράτησης ρεαλιστικών σκέψεων. Ο κ. Μπλέτσας ήταν ο πρώτος που χαιρέτισε την παρουσία των δύο προέδρων των βλάχικων αυτών σωματείων. 

*Και ο κ. Μπρέζιγκαρ ανέπτυξε την αυτονόητη θέση ότι «εφόσον θέλετε να αναπτύξετε τη βλαχική γλώσσα στην Ελλάδα, θα σας δεχτεί και θα συνεργαστεί μαζί σας η ελληνική επιτροπή του EBLUL». Ο κ. Τσακτάνης δήλωσε ότι καλύπτεται από την τοποθέτηση του προέδρου: «Θέλω όμως να τονίσω ότι η βλάχικη γλώσσα δεν είναι μια πρωτογενής γλώσσα που να προσδιορίζει κάτι ξεχωριστό. Είναι μια γλώσσα που δημιουργήθηκε από τους Ελληνες της Ηπείρου για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της εποχής εκείνης, την οποία κι εμείς θέλουμε να διατηρήσουμε ως πολιτιστικό στοιχείο και όχι να αντικαταστήσει την κυρίαρχή μας γλώσσα». 

*Η απάντηση ήρθε αμέσως: Ο Τάκης Καλαϊτζής του Συλλόγου Βλάχων Βέροιας, που έχει αναπτύξει αξιόλογη δράση, ανέφερε ότι είναι λυμένο από την επιστημονική κοινότητα το γεγονός ότι τα βλάχικα είναι ολοκληρωμένη γλώσσα και ζήτησε την πλήρη καταγραφή της «σήμερα που καταγράφονται ακόμα και τα κελαηδίσματα των πουλιών».

Η καλύτερη επιβεβαίωση των θέσεων αυτών ήρθε από τον επόμενο σύνεδρο, τον Γιώργο Βατσέα, ο οποίος έκανε την ομιλία του στα βλάχικα.

*Ακολούθησε η ομιλία της εκπροσώπου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Τερέζα Κοντέσο, η οποία αναφέρθηκε στις δυνατότητες που προσφέρουν τα ευρωπαϊκά προγράμματα για τις λιγότερο χρησιμοποιούμενες γλώσσες. Η Ρεγγίνα Γιενσντότιρ του Συμβουλίου της Ευρώπης ανέλυσε τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τις Περιφερειακές και Μειονοτικές Γλώσσες. Το ρόλο και τις δυνατότητες που ανοίγονται για τις γλώσσες αυτές περιέγραψε η ευρωβουλευτής Μαρίκε Σάντερς, η οποία το Σεπτέμβριο εξελέγη πρόεδρος του Intergroup για περιφερειακές και μειονοτικές γλώσσες. 

Η διακομματική ομάδα

Πρόκειται για μια διακρατική και διακομματική ομάδα, όπου μετέχουν 40 ευρωβουλευτές, με στόχο την προώθηση των λιγότερο χρησιμοποιούμενων γλωσσών. Στο κλείσιμό του, ο Μπόγιαν Μπρέζιγκαρ επισήμανε την επιτυχία του συνεδρίου και εξέφρασε την ευχή να υπογράψει και η Ελλάδα τον Ευρωπαϊκό Χάρτη για τις Περιφερειακές και Μειονοτικές Γλώσσες. 

Η Ελλάδα, δυστυχώς, είναι μία από τις ελάχιστες ευρωπαϊκές χώρες που καθυστερούν την υπογραφή του σημαντικού αυτού ντοκουμέντου (δίπλα στην Τουρκία, την Αλβανία κ.λπ).

Μετά από όλα αυτά, η παρουσία του γνωστού τηλε-πλασιέ εθνικιστικών βιβλίων με λίγους τηλε-πελάτες του έξω από το χώρο του συνεδρίου, μόνο θυμηδία προκαλεί. Οι ίδιοι που επιχείρησαν να αποκαταστήσουν τον βαλλόμενο ανδρισμό του Φιλίππου, τώρα ανακάλυψαν άλλη ευρωπαϊκή ανθελληνική συνωμοσία... Ανάλογα συναισθήματα προκαλούν και οι θλιβεροί οπισθοφύλακες του βαλκανικού μας επαρχιωτισμού που βγήκαν στην κρατική τηλεόραση να καταγγείλουν το συνέδριο προτού ακόμα γίνει, και χωρίς να έχουν ιδέα περί EBLUL. 

Τώρα, βέβαια, έχουν καταπιεί τα λόγια τους, αλλά είναι πολύ αργά.

(Ελευθεροτυπία, 24/11/2002)