Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗΣ ΑΥΤΟΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΤΑΙ

"Εγώ ο πρόεδρος"

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

1. / 2.   

Την περασμένη Τρίτη, ο κ. Μιχάλης Μαργαρίτης είχε εκφράσει το παράπονο ότι δεν έδωσε ο ίδιος το βιογραφικό του στους δημοσιογράφους, πριν αρχίσει η δίκη, αλλά "άλλοι". Αποκαθιστούμε σήμερα την αδικία. Ιδού ο πρόεδρος της μεγάλης δίκης με τα δικά του λόγια.
 

Κατά την πολύμηνη διάρκεια της δίκης της 17Ν είδαν το φως της δημοσιότητας πολλές λεπτομέρειες για την καταγωγή, την προσωπική ζωή, την επαγγελματική σταδιοδρομία, τις απόψεις και τη δράση των κατηγορουμένων. Πράγμα πολύ φυσικό. 
Οσο όμως κι αν μοιάζει παράδοξο, ο άνθρωπος που αποκάλυψε τις περισσότερες λεπτομέρειες για τον εαυτό του δεν είναι άλλος από τον πρόεδρο του δικαστηρίου, τον κ. Μιχάλη Μαργαρίτη. Αδιαφιλονίκητος "μαέστρος" της ακροαματικής διαδικασίας, επέλεξε τον προσωπικό τόνο για να διευθύνει τη δύσκολη δίκη και μας έκανε κοινωνούς σε απίστευτες λεπτομέρειες της προσωπικής του διαδρομής. Παραμονές έκδοσης της απόφασης, ας γνωρίσουμε τον διακεκριμένο εφέτη από τα δικά του λόγια. Σημειώνουμε ότι το σύνολο των προσωπικών αναφορών καταλαμβάνει χώρο οκταπλάσιο από τον διαθέσιμο στις τρεις σελίδες του "Ιού" (περίπου 17.000 λέξεις μέχρι σήμερα), χωρίς να υπολογίσουμε τις ακόμα εκτενέστερες αναλύσεις του σε ζητήματα φιλοσοφίας, πολιτικής θεωρίας και ιστορίας. Κατ' ανάγκη λοιπόν επιλέξαμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα. Σε παρένθεση καταγράφεται η ημερομηνία της δήλωσης. 

ΚΑΤΑΓΩΓΗ - ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Ο κ. Μαργαρίτης δεν έκρυψε την ηλικία του, έστω και έμμεσα: "Αν είστε του 1937 από μένα είστε δυο χρόνια μεγαλύτερος", αποκάλυψε κατά την εξέταση ενός μάρτυρα (26/6). Και διευκρίνισε σε άλλον: "Συνομήλικός μου κοντά είναι (σ.σ. ο Ζουράρις). Μην τον βλέπετε που είναι καλοζωισμένος. Εγώ είμαι βασανισμένος άνθρωπος, βλέπετε πόσο γέρασα γρήγορα" (16/7).
Οσο για την καταγωγή του: "Είμαι από την επαρχία, την ορεινή Ναυπακτία. Δεν είμαι από την Μπεζανσόν. Είμαι κι εγώ επαρχιώτης" (4/3). Βεβαίως "εγώ έχω καθαρή άρθρωση, πελοποννησιακή, όχι γκραβαρίτικη" (5/9).
Δεν έλειψαν οι αναφορές στους γονείς και τους συγγενείς του: "Και εμείς που είμαστε τέκνα ζαχαροπλάστη δεν νομίζω ότι μειονεκτούμε πάρα πολύ" (31/7). "Ήταν ένας αδελφός του πατέρα μου (σ.σ. από την Τερψιθέα). Είχε ζήσει εκεί. Ορεινή Ναυπακτία παιδιά, σας φαίνεται άσχημο; Βλέπω γελάτε" (2/5). "Η πεθερά μου είχε 100 αρρώστιες" (23/6). "Κι εγώ είχα μια θεία που άκουγε επιλεκτικά. Έλεγε δεν ακούω" (24/6). 

ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Για τα παιδικά χρόνια και τις σχολικές του επιδόσεις οι πληροφορίες που μας δίνει είναι κάπως αντιφατικές: "Εμαθα πέντε γράμματα μέτρια κι αυτά" (6/3). "Ημουν το μαθηματικό μυαλό του σχολείου μου" (6/3). "Ήμουν ο μαθητής που είχα 20 στα μαθηματικά σε όλο το σχολείο και μπορούσα να λύνω ασκήσεις άλγεβρας με τη μνήμη" (21/7).
Πάντως μάθαμε και άλλα: "Δεν φόραγα γυαλιά στο σχολείο" (10/7). "Είχα ορθοστατική υπόταση κι όταν μικρό παιδί με πηγαίνανε στην εκκλησία ζαλιζόμουνα και καθόμουνα" (27/8). "Εγώ ήμουν ζωηρό παιδί και είμαι γεμάτος ουλές" (14/4). "Εγώ δεν τα διαβάζω τα (βιβλία) επιστημονικής φαντασίας. Σταμάτησα στον Ιούλιο Βερν σε ηλικία 15 χρόνων" (3/6). 

ΟΙ ΣΠΟΥΔΕΣ

Επίσης μάθαμε με λεπτομέρειες ότι δεν έχει σπουδάσει μόνο νομικά: "Εχω σπουδάσει πολιτικές επιστήμες" (25/6). "Εγώ τουλάχιστον έχω πτυχίο της Παντείου Πολιτικών Επιστημών" (3/7). "Τα θυμόμαστε λίγο από την Πάντειο το 1957" (29/5).
Επίσης μάθαμε ότι δεν σπούδασε μόνο στην Αθήνα: "Αλίμονο! Και φοιτητές υπήρξαμε στη Θεσσαλονίκη και από το Σταθμό Λαρίσης πηγαίναμε" (27/5). "Εχω κάνει Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης πολύ παλιά στο Λονδίνο" (14/7).
Οι πολύχρονες σπουδές του δεν τον παρέσυραν στο φοιτητικό κίνημα: "Εντάξει κύριε. Εγώ δεν πήγα να κάθομαι να τσακώνομαι με την Αστυνομία, πήγα και μελετούσα" (14/7). Προφανώς αναφέρεται στις κινητοποιήσεις '57-'65. 

Ο ΣΤΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΠΛΑ

Η στρατιωτική θητεία του προέδρου και η εμπειρία του από τα όπλα είναι η αγαπημένη του ανάμνηση: "Εγώ τα 45άρια τα πήρα στο στρατό και τα άφησα" (20/8). "Οι μπερέτες είναι 9άρια. Δεν τα ξέρετε εσείς αυτά. Εγώ τα ξέρω δηλαδή, έτσι;" (20/3). "Οι χειροβομβίδες δε σκάνε με την πρόσκρουση, βγάζουμε την περόνη και μετράμε λίγο αφού την κρατήσουμε στα χέρια χωρίς περόνη και μετά την πετάμε ανάλογα με την απόσταση που θέλουμε. Έτσι κάναμε εμείς μια φορά. Και καμιά φορά έσκαγε και σε κανέναν επάνω" (7/4). "Ξέρω ότι βαστάμε, με το κρακ βάζουμε τώρα τη μία και μετά πετάμε τη γεμιστήρα. (...) Δεν πιστεύω να τα άλλαξαν τα πράγματα. Τα είχαμε παλιά στο Στρατό" (11/4). "Κάποτε μας έκαναν και στη μονάδα κάτι εφόδους, να δουν αν κοιμούνται οι φρουροί μας κτλ. (...) Μια φορά ένας είχε περάσει το στρατόπεδο και πήγε στο δικό μου το δωμάτιο να μπει αλλά είχα λάβει εγώ τα μέτρα μου και τον έπιασα και του έβαλα το πιστόλι" (21/4). "Εγώ όταν έκανα εκπαίδευση στον στρατό και είδα και τρυπάγαμε τα αχυρένια σώματα σκέφτηκα ότι κάποτε μπορεί να τρυπήσω έναν εχθρό" (18/6). "Θυμάμαι κι εμείς στο στρατό όταν μας έβαζαν να τρυπάμε το άχυρο, την πρώτη φορά διστάζαμε, την τρίτη, την τέταρτη το τρυπήσαμε και πετάξαμε και κάτω το ξύλο για να μάθουμε πώς θα τρυπάμε την κοιλιά του αντιπάλου, αυτή ήταν η άσκηση" (31/7).

ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑ - ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ

Αντίθετα η δικτατορία είναι η μαύρη ανάμνηση του κ. Μαργαρίτη: "Στη δικτατορία εμείς είμαστε παράνομοι που δεν αγωνιστήκαμε" (19/6). "Στη δικτατορία εγώ δεν έκανα πουθενά πλακέτες και βόμβες. Δεν ασχολήθηκα ποτέ" (20/6). "Εγώ δεν έχω μετάσχει ποτέ σε τέτοιες οργανώσεις εκτός από το στρατό, που είχαν όπλα, αλλά εκεί μου το επιτρέπανε" (20/6). 
"Ξέρω ότι άνθρωποι πολλοί βασανίστηκαν, ξέρω που υπέφεραν πάρα πολλοί άνθρωποι επί δικτατορίας και όλοι μας αισθανόμαστε μια ενοχή γιατί δεν είμαστε κι εμείς μέσα στην Αντίσταση τότε" (30/7). "Να πω κι εγώ κάτι για την αντιδικτατορική πάλη. Αν δεν βάζαμε ούτε μια κροτίδα τότε τι πάλη κάναμε, κουβεντιάζαμε; Κι εγώ με τους φίλους μου κουβέντιαζα. Έγινα κι εγώ αντιδικτατορικός; Λέγαμε κι ανέκδοτα τότε, ένα σωρό πράγματα. Τι να κάναμε; Να κάναμε απεργίες τότε;" (25/6).
"Θυμάμαι στη Δικτατορία συγκεκριμένα που έγινε ένα δημοψήφισμα, εκεί στην παρέα μου που ξέραμε εμείς τι θα ψηφίσουμε στην παρέα μου λέει κάποιος 'βγαίνει το αποτύπωμα'" (2/6). "Ριζοσπαστικοποιείται ποιος; Εγώ που έκανα αντίσταση λέγοντας ανέκδοτα στους φίλους μου για τον Παττακό -δεν έχω τίποτα για τον άνθρωπο σήμερα, πλήρωσε ο καθένας εκείνο που χρώσταγε- αλλά τότε θυμάμαι πολλοί κάναμε αντίσταση με το να λέμε ανέκδοτα" (22/7).
Αλλά και η μεταπολίτευση δεν είναι από τις ευτυχείς στιγμές του: "Κάποια στιγμή ξαναγυρίζει η Δημοκρατία στην Ελλάδα. Εγώ μάλιστα ήμουν και με 'στολή' όταν το υποδέχθηκα αυτό το πράγμα. Με είχαν επιστρατεύσει για την πατρίδα μου και είδαμε ότι οι Έλληνες πανηγύριζαν ότι γύρισε η Δημοκρατία" (4/9).

Η ΚΑΡΙΕΡΑ

Ο κ. Μαργαρίτης μας θυμίζει ότι ξεκίνησε από δικηγόρος: "Εγώ δεν είχα τέτοια μέσα στην διάθεση μου όταν ήμουν δικηγόρος" (7/4). "Εγώ έλεγα κάποτε στους πελάτες μου 'αφήστε τους να ρωτάνε, μην απαντάτε τίποτα'. Δικηγόρος ήμουν κι εγώ" (1/9).
"Ήμουν μόνιμος υπάλληλος στην Αγροτική Τράπεζα και καθόμουν και διάβαζα την νύχτα. Δεν καθόμουν" (8/7).
Και ακολούθησε ο κλάδος του δικαστικού: "Εχω 34 χρόνια εδώ πάνω" (19/3). "Διορισμένος έγινα κατόπιν εξετάσεων. Με διορίσανε μία φορά πριν από 30 χρόνια" (5/3). "Εχω κάνει κι εγώ Ανακριτής" (10/4). 
Μας θυμίζει και τη συμμετοχή του στην υπόθεση των αδελφών Τσαγκαράκη και όχι μόνο: "Όχι Κατράντζος, Μαρούσης. Κατράντζος ήταν άλλη ιστορία, όπως ξέρετε ήμουν και ανακριτής εγώ σε αυτό το θέμα με τις αδελφές εκεί που δεν τις κράτησα καθόλου. Φαντάζομαι τα θυμούνται μερικοί. Ή τα ξεχάσατε;" (7/4). "Εγώ είμαι ο Δικαστής ο οποίος παρέπεμψα (σ.σ. για την υπόθεση Τεμπονέρα." (29/5).
"Όπως δίκαζα ως Ειρηνοδίκης, δικάζω και σήμερα με τον ίδιο σεβασμό" (30/4).
"Έχω κάνει Ειρηνοδίκης δυο χρόνια στην Κύμη" (25/6). "Μερικούς (από τους γραφολόγους) τους είχα χρησιμοποιήσει όταν ήμουν ανακριτής, το '79-'81, τους είχα μια εμπιστοσύνη" (4/9).
Οι βλέψεις του όμως φτάνουν και αλλού: "Εγώ έχω κάνει και ζωγράφος" (21/4). "Αν είχα χρόνια θα έφευγα για το Πυροσβεστικό σώμα τελικά..." (6/5). 

ΕΥΡΟΣ ΓΝΩΣΕΩΝ

Από τους ξένους, ο κ. Μαργαρίτης μαθαίνει μόνο τις γλώσσες τους: "Εγώ ίσως είμαι Έλληνας μέχρι το τελευταίο μου νύχι και δεν με ενδιαφέρει τίποτα το ξένο, το αποποιούμαι εκτός από τη γλώσσα για να διαβάζω ξένα βιβλία, τα άλλα όλα δεν τους τα θέλω. Δεν τα θέλω σε τίποτα" (18/6). Εξαιρείται η τουρκική γλώσσα: "Εγώ έκανα 3,5 χρόνια στην Ξάνθη και δεν έμαθα μια λέξη (τούρκικα). Δεν θέλησα να μάθω μια λέξη. Δεν έχω τίποτα με τους ανθρώπους, αλλά δεν θέλησα" (3/3).
Εξηγεί ότι δεν έχει πολιτικές προκαταλήψεις: "Μη νομίζετε ότι διαβάζω μόνο με το δεξί χέρι, διαβάζω και με το αριστερό (σ.σ. μιλάει για τον Χομπσμπάουμ)" (13/6). Και το πιστοποιεί με παραδείγματα: "Μπακούνιν, Κροπότκιν, τους ξέρουμε όλους" (25/6). "Στου Κουν στο υπόγειο το είχαμε ακούσει" (σ.σ. τη φράση του Μπρεχτ για τις ληστείες) (12/6).
Εκεί που υστερεί είναι οι διαδρομές στην πρωτεύουσα: "Δεν ξέρω η Κουμπάρη ποια είναι. Τέλος πάντων, για μένα δεν έχει σημασία. Δεν το ξέρω το Κολωνάκι και έτσι ό,τι να μου πείτε..." (24/3). "Δεν τους ξέρω τους δρόμους. (...) Εδώ στην Αθήνα 2 - 3 δρομολόγια ξέρω. Δεν τις ξέρω. Πέστε μου πού περίπου ήταν, ποια περιοχή; Ποια λέγεται περιοχή Σεπολίων; (...) Επειδή ζω τόσα χρόνια στην Αθήνα δεν θέλω να θεωρηθεί τόσο μεγάλο μειονέκτημα το ότι δεν την έχω μάθει" (8/4). "Τι γελάτε; Επειδή δεν ξέρω το Παλαιό Ψυχικό; Δεν το ξέρω. (...) Λένε ότι δύσκολα έχει να μπαίνεις, κάτι μονόδρομους λέει. Χάνεσαι. Θυμάμαι μια εκκλησία είχα πάει και άλλαξα 10 δρόμους" (15/4).
Ωστόσο περηφανεύεται και για τις ικανότητές του στο οδήγημα: "Μπορώ με δευτέρα ή με τρίτη να του κάνω τέτοιο κόλλημα, που να μην μπορεί να φύγει ούτε ίντσα και όχι να αλλάξω δρόμο και να πάω στον παράλληλο και να το χάσω" (30/5). Είναι και μαστροχαλαστής: "Εγώ προσωπικά το αυτοκίνητό μου της παλιάς τεχνολογίας μέχρι το 1990 το έφτιαχνα μόνος μου. Δεν είχε ούτε κομπρεσέρ, ούτε τίποτα. Ηλεκτρολογικά συστήματα απλά. Μόνος μου άλλαζα τα μπουζί μου, όλα μόνος μου. Δεν είχα μείνει ποτέ στο δρόμο, τα καθάριζα, τα έφτιαχνα. Το πλυντήριο που είχα στο σπίτι, ό,τι χαλούσε κοίταγα το κύκλωμα, πήγαινα το άλλαζα και το έβαζα" (20/6).
Αλλά μη νομίζετε ότι αρκείται στη λάντζα: "Την τελευταία πενταετία έχω ασχοληθεί με την αισθητική της τέχνης, τη θεωρία της τέχνης, φιλοσοφία της τέχνης, είναι το χόμπι μου" (8/7).

ΤΑ ΧΟΜΠΙ - ΟΙ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ

"Εγώ είμαι ένας άνθρωπος λιτός και τελείως απλός και σας το λέω για να το ακούσετε όλοι αυτό" (22/4). "Και εγώ θα ήθελα να περπατάω, όπως περπάταγα μέχρι να αρχίσει η δίκη, αλλά τι να κάνω τώρα;" (4/3). "Δεν θέλω συνταγές γιατί εγώ δεν είμαι υγιεινιστής" (18/4). "Ούτε πίνουμε, ούτε καπνίζουμε" (26/6).
"Η αντοχή μου είναι σιδερένια" (6/6). "Να ξέρετε ότι εγώ είμαι τέρας ψυχραιμίας!" (25/6). "Είμαι πιο ευέξαπτος. Αδρεναλίνη πολύ υπάρχει" (22/8). "Αν θέλετε με μένα να τα σφίξετε να δείτε τί θα πάθει το χέρι σας. Με το δικό μου χέρι μην το επιχειρήσετε" (14/5). "Κι εγώ όταν έπαιξα κάποτε έναν αγώνα με τον πρωταθλητή Ελλάδας στην πυγμαχία, όλο υποχωρήσεις έκανα γιατί θα έτρωγα περισσότερες. Πίσω - πίσω έκανα για να περνούν από πάνω τουλάχιστον" (29/8). "Αυτοί που παίρνουν χάπια ζουν περισσότερα χρόνια, αλί από μένα που δεν έχω πάρει ποτέ μου, μια κι έξω θα μου 'ρθει" (26/5).
Με τα κατοικίδια είναι πλουραλιστής: "Εγώ τα λατρεύω τα γατάκια. Τα λατρεύω τα γατιά και δεν το διακωμωδώ." (20/6) "Σε φιλικά μου σπίτια μέχρι φίδια έχουν. (...) Εντάξει δεν τα φοβόμεθα, του σπιτιού είναι, αλλά ..." (26/6).
Δεν φοβάται τις χειρωνακτικές εργασίες: "Έχω ασχοληθεί (με τα ψηφιδωτά)" (1/9).
"Εγώ το έβαφα μόνος μου το σπίτι μέχρι τα 60 μου και το ταβάνι ακόμα" (4/9). Πάντα, όμως, αναδεικνύει την καλλιτεχνική του φύση: "Κι εγώ όταν γράφω έχω μουσική." (8/8)
Με το Τύπο οι σχέσεις δεν είναι και πολύ καλές: "Μόνο μία εφημερίδα που παίρνω εγώ δεν έγραφε σχεδόν τίποτε γι αυτούς (σ.σ. τη 17Ν)" (21/3). "Εμείς ούτε τις διαβάζουμε, ούτε επηρεαζόμαστε από τις εφημερίδες" (10/4). "Κάθε μεσημέρι ανοίγουμε την εφημερίδα μας έστω να μας πάρει ο ύπνος κάπου μισή ώρα, γιατί οι περισσότεροι δεν διαβάζουμε πολύ την εφημερίδα, βλέπουμε τι γίνεται στον κόσμο" (22/4). Από την άλλη μεριά: "Βλέπω τουλάχιστον 3 ώρες την ημέρα τηλεόραση" (6/3).
Και η νέα τεχνολογία δεν του πολυπάει, όσο κι αν δηλώνει χρήστης του Ιντερνετ: "Δεν είχα κινητό τηλέφωνο μέχρι προχθές" (6/3). "Πηγαινοέρχομαι στις τράπεζες για τον μισθό μου. Ξέρετε δεν μ' αρέσουν οι κάρτες, δεν ξέρω τι διάβολο με έχει πιάσει τις κάρτες δεν τις έχω χρησιμοποιήσει ποτέ. Πάω στέκομαι στη σειρά, αποκτώ και μια κοινωνική εμπειρία, βλέπω τι γίνεται" (8/7).
Οσο για ταξίδια και διακοπές: "Εγώ λέω να μην φύγω μάλιστα (σ.σ. το Πάσχα). Μ' αρέσει πιο καλά εδώ. Να ξεκουραστώ και λίγο. Θα διαβάζεις και κανένα βιβλίο. Είναι πιο ωραία όταν κλείνεσαι. Εγώ είμαι και τύπος που κλείνεται" (8/4). "Το '87 είχα κάνει στους δίδυμους επάνω μία βόλτα" (15/5). "Κι εγώ πήγα στη Ρωσία, είδα πολλά πράγματα, αλλά παρ' όλα αυτά βλέπω με συμπάθεια όλους αυτούς τους ανθρώπους" (30/5). "Όταν πήγα στο Παρίσι παρακολούθησα λειτουργία και την είδα κατάμεστη την Εκκλησία, κόσμος να προσεύχεται και μάλιστα ευλαβικότατα στην Μονμάρτρ" (7/7).
Οι φίλοι του: "Εγώ έχω γνωστούς σε όλη την κοινωνική διαστρωμάτωση. Μου αρέσει να κάνω περισσότερο με αγράμματους παρέα γιατί συνεννοούμαι πολύ καλύτερα με αυτούς. Όχι ότι δείχνω εγώ πνευματική ανωτερότητα, δεν το θέλω ποτέ. Θεωρώ τους ανθρώπους ίσους, τελείως ίσους" (12/6). "Κι εγώ πίνω ούζα με ανθρώπους που είναι χωρικοί αγράμματοι και πολλές φορές μου λένε πολύ καλύτερα από αυτά που διαβάζω σε βιβλία φιλοσοφίας" (28/8).
Ακόμα και του κατηγορούμενους θα μπορούσε να συναναστρέφεται: "Κύριε Χριστόδουλε, ομολογώ αν ήξερα ότι έχετε τόσο ωραίο χιούμορ, θα ερχόμουν κι εγώ στα πανηγύρια τότε!" (26/6). (Στον Κουφοντίνα:) "Θα μπορούσαμε να είμαστε και φίλοι εμείς οι δύο, αλλά εδώ δικάζω σαν ένα μέλος της ελληνικής κοινωνίας." (25/8)
Εκφράζει το παράπονό του: "Οι ταβερνιάρηδες, γενικά αυτοί που έχουν τα κέντρα, άτομα σαν εμένα που τρώνε τίποτα ή ελάχιστα δεν τους θέλουν" (8/7). Αλλά επιμένει: "Και εγώ δουλεύω για την ελληνική δικαιοσύνη αλλά μου αρέσουν και τα cafe" (8/7).

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ (ΠΑΤΡΙΔΑ - ΘΡΗΣΚΕΙΑ)

Αισθάνεται επαναστάτης: "Δεν ξέρω αν στη Γαλλική επανάσταση κ. Εισαγγελέα δεν θα ήμουν κι εγώ στους πρώτους που θα ασκούσαν βία" (28/5). "Αμα υπήρχε ο τσάρος και εγώ μαζί σας θα ήμουν, παλικάρι θα ήμουν και εγώ" (13/6). 
Φυλάει τα νώτα του: "Ξέρετε ότι είμαι φεμινιστής και το ξέρετε και από άλλες μου εκδηλώσεις" (18/7).
Δεν κρύβει την προτίμησή του για την ιδιωτική πρωτοβουλία: "Και εγώ σε ιδιωτικό τα έστελνα τα παιδιά μου. Δεν είναι προς θάνατον αυτά" (10/7). "Ούτε καμία φορά δεν έχει γίνει εις ένδειξη διαμαρτυρίας να δουλέψουμε μισή ώρα παραπάνω για τον εργοδότη. Ποτέ κι αυτό δεν έχει γίνει" (20/3).
Επιμένει "ελληνικά": "Οσο μπορώ προσπαθώ και εγώ να προβάλω ότι και η Ελλάδα έχει ένα νομικό πολιτισμό ανώτερο απ' όλες τις άλλες χώρες" (7/4). "Θέλω εδώ ο νομικός πολιτισμός τουλάχιστον να δείξει ότι εδώ στην Ελλάδα βρίσκεται σε πολύ υψηλό επίπεδο. Μπορεί να έγιναν σε άλλες χώρες διαφορετικά τέτοιου είδους δίκες, αλλά εδώ είναι η Ελλάδα. Δεν είναι οι άλλες χώρες. Δεν θέλω να συγκριθούμε με κανέναν. Αν συγκριθούμε, εμείς να είμαστε οι καλύτεροι." (2/4) "Δεν δέχομαι να μου κατεβάζει κανένας την πατρίδα μου" (18/6). (Προς την κυρία Σόντερς:) "Τί λέτε για τα ελληνικά; Όποιος μάθει ελληνικά, πόσο εκπολιτίζεται; Εκπολιτίζεται σίγουρα;" (5/5).
Και δεν χάνει την ευκαιρία να προσευχηθεί για πιστούς και απίστους: "Εγώ πάντως θα ανάψω ένα κεράκι για όλους, αυτούς που πιστεύουν και αυτούς που δεν πιστεύουν" (2/10). "Πολλοί φαντάζομαι είναι Χριστιανοί, για να μην πω η πλειοψηφία, να μην πω η παμψηφία, δεν μου χρειάζεται, αλλά ας έχουν την ευκαιρία όσοι θέλουν να μην είναι Χριστιανοί να γίνουν" (11/4).

Και η κατάληξη με ολίγη από αυτοκριτική: "Εάν θεωρούσα ότι είμαι αλάνθαστος φυσικά θα ήμουν εκτός πραγματικότητας. Επίσης αν ήμουν τέλειος, θα ήμουν και πολύ βαρετός άνθρωπος. Δεν είμαι τέλειος. Αλλά να ξέρετε ότι εκείνο το οποίο δεν μπορεί κανένας να μου αμφισβητήσει είναι η εντιμότητά μου" (8/7).

* Στη δημοσιογραφική κάλυψη της δίκης συνεργάζεται η Αντα Ψαρρά.

(Ελευθεροτυπία, 19/10/2003)