ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΚΙΜΠΣΟΝ ΣΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟ

Οι "Σταυρωτήδες" και η Εκκλησία

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

1. / 2.   

Τα εγκώμια, οι πιο δημοφιλείς ύμνοι της Μεγάλης Εβδομάδας, βρίσκονται στο επίκεντρο μιας δημόσιας συζήτησης ορθόδοξων θεολόγων. Η προβολή των "Παθών" του Μελ Γκίμπσον ξανάφερε τη συζήτηση στην επικαιρότητα.

Πριν από ενάμιση μήνα ο αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, συνοδευόμενος από πολλούς ιερωμένους παρακολούθησε σε ειδική προβολή την ταινία του Μελ Γκίμπσον «Τα Πάθη του Χριστού». Κατά την έξοδό του από την κινηματογραφική αίθουσα ο κ. Χριστόδουλος ήταν ασυνήθιστα συγκρατημένος. Χαρακτήρισε «υπερβολικό» αλλά και «συγκλονιστικό» το ρεαλισμό της ταινίας και επισήμανε ότι αυτός ο ρεαλισμός «έρχεται σε αντίθεση με την ελεγχόμενη διήγηση των Ευαγγελίων πάνω στο θέμα των Αγίων Παθών». Παρά τις σαφείς επιφυλάξεις του Αρχιεπισκόπου, η δήλωσή του ερμηνεύτηκε ως έκφραση συγκίνησης και δόθηκε το πράσινο φως για το σινεφίλ ορθόδοξο εκκλησίασμα.

Παρόμοιες ειδικές προβολές διοργάνωσε η παραγωγός εταιρεία σε όλο τον κόσμο, προκειμένου να ενημερωθούν οι τοπικές εκκλησιαστικές αρχές για το περιεχόμενο της ταινίας και να δώσουν την ευλογία τους προτού επιτραπεί η είσοδος του απλού (χριστιανικού) κοινού. Οι εκκλησιαστικοί παράγοντες όλων των δογμάτων διαπίστωσαν -σε διαφορετικό βαθμό- ότι η ταινία συμβαδίζει με τη χριστιανική διδασκαλία.

Πρώτοι οι αμερικανοί τηλε-ευαγγελιστές που στο μήνυμα της ταινίας βρήκαν ένα κατάλληλο προπαγανδιστικό όπλο για τον προσηλυτισμό νέων «πολιτών». Ακολούθησε ο Πάπας που παρακολούθησε την ταινία χωρίς σχόλια, αλλά επέτρεψε στο περιβάλλον του να διοχετεύσει προς τα μέσα ενημέρωσης την ικανοποίησή του. Παρόμοια συγκρατημένη ευχαρίστηση επέδειξαν και οι ορθόδοξοι Ιεράρχες που μετείχαν σ’ αυτή την ιδιότυπη παγκόσμια επιτροπή προληπτικής λογοκρισίας.

Αρνητική αντιθέτως ήταν η υποδοχή της ταινίας από τις εβραϊκές κοινότητες. Κατακρίθηκαν οι σκηνές που αναδεικνύουν το λιντσάρισμα του Ιησού από τον «εβραϊκό όχλο», ενώ ο ίδιος ο Γκίμπσον κατηγορήθηκε για αντισημιτισμό. Ο σκηνοθέτης υποχρεώθηκε, μάλιστα, να αφαιρέσει ένα κομμάτι από το σενάριο, στο σημείο όπου ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας του. Εκεί εμφανιζόταν ο Ρωμαίος διοικητής να δηλώνει προς τους Εβραίους ότι το κρίμα στο λαιμό σας, κι εκείνοι να απαντούν «το αίμα του πάνω μας και πάνω στα παιδιά μας». Η φράση θεωρήθηκε αντισημιτική αιχμή και αφαιρέθηκε στο τελικό μοντάζ.

Τα πρόβλημα είναι ότι το επίμαχο απόσπασμα δεν είναι αυθαίρετη κατασκευή του Μελ Γκίμπσον. Περιλαμβάνεται αυτούσιο στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Πρόκειται για πασίγνωστη φράση, η οποία μάλιστα διαβάζεται σε όλους τους ορθόδοξους ναούς κατά τη λειτουργία της Μεγάλης Παρασκευής («Και αποκριθείς πας ο λαός είπε: το αίμα αυτού εφ’ ημάς και επί τα τέκνα ημών», Ματθ. 27.25). Και αναρωτιέται κανείς, πώς είναι δυνατόν η ίδια φράση να προκαλεί σκάνδαλο στο σενάριο μιας ταινίας ενώ ταυτόχρονα περιλαμβάνεται στο ιερό βιβλίο και το επίσημο λειτουργικό των χριστιανών όλου του κόσμου;

Επηρεασμένος από τη σχετική συζήτηση στις ΗΠΑ, ο Αρχιεπίσκοπος είχε σπεύσει κατά την έξοδό του από τον κεντρικό αθηναϊκό κινηματογράφο να ξεκαθαρίσει την επίσημη άποψη της Εκκλησίας για το ρόλο των Εβραίων στη Σταύρωση: «Σκοπός των Παθών δεν είναι να προκαλέσουν ερέθισμα στη φαντασία και στο συναίσθημα ώστε να πυροδοτηθούν αισθήματα, όπως η αγανάκτηση, έναντι ανθρώπων που είχαν συνεργήσει στο Πάθος και τη Σταύρωση, δεδομένου ότι το Πάθος του Χριστού ήταν εκούσιο». Η δήλωση είναι σαφής. Το ερώτημα, όμως, παραμένει αναπάντητο.

Μεγαλυνάρια δύο ταχυτήτων;

Την ίδια περίπου περίοδο που στις ΗΠΑ συζητούσαν για τις πραγματικές ή υποτιθέμενες αντισημιτικές αιχμές της ταινίας του Γκίμπσον -το περσινό δηλαδή καλοκαίρι- στην Ελλάδα άνοιγε στο εσωτερικό της Εκκλησίας ένας πολύ σημαντικότερος διάλογος γύρω από την ύπαρξη (και τους τρόπους αντιμετώπισης) αντισημιτικών αναφορών στην ίδια τη θεία λειτουργία των Παθών.

Ο διάλογος ξεκίνησε με ένα πρωτοσέλιδο άρθρο της εφημερίδας «Ορθόδοξος Τύπος», εβδομαδιαίας έκδοσης της ΠΟΕ (Πανελλήνιος Ορθόδοξος Ενωσις). Το άρθρο με τίτλο «Ψηλαφώμεν Εβραϊκήν Χείρα…» και υπότιτλο «Απαράδεκτοι παρεμβάσεις και λαθροχειρίαι υπό των Εβραίων» (27/6/03), απέδιδε σε εβραϊκή παρέμβαση μεταξύ άλλων και την επίσημη απάλειψη από τη λειτουργία της Μεγάλης Παρασκευής ορισμένων εγκωμίων («μεγαλυναρίων») που ψάλλονται κατά τον Επιτάφιο.

Αντιγράφουμε από το σχετικό άρθρο:

«Είναι γνωστόν πόσον δημοφιλή είναι τα μεγαλυνάρια της Μεγάλης Παρασκευής, τα οποία δίδουν ανάγλυφον το σταυρικόν μαρτύριον του Ιησού και τα της ταφής του. Εις τελευταίαν έκδοσιν του 'Επιταφίου Θρήνου' υπό της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, προ των εγκωμίων των τριών στάσεων, παρατίθεται, διά πρώτην φοράν, η εξής υποσημείωσις: 'Τα εγκώμια συνήθως δεν ψάλλονται όλα, αλλά χάριν συντομίας παραλείπονται πολλά εξ αυτών. Ενταύθα παρατίθενται μεν όλα, σημειούνται δε διά σταυρού 30 δι’ εκάστην στάσιν, τα εκλεκτότερα, τα οποία και ψάλλονται συνήθως. Διά την επιλογήν αυτών ελήφθησαν υπ’ όψιν προγενέστεραι εργασίαι των Εμ. Φαρλέκα και Απ. Βαλληνδρά'. Περίεργος και ύποπτος είναι η διδομένη, διά μικρών γραμμάτων, εξήγησις και θα αναλύσωμεν το διατί. Κατ’ αρχήν εις παλαιοτέρας εκδόσεις δεν υπήρχον άι οδηγίαι, άι οποίαι παρέχονται τώρα. Μάλιστα εις την έκδοσιν 'Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάς' του 1975, οφείλομένην και πάλιν εις την Αποστολικήν Διακονίαν, παρέχεται διάφορος εξήγησις, η εξής: 'Παραθέτομεν ενταύθα τα υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος εγκριθέντα μεγαλυνάρια (εγκώμια), 33 εκάστης των τριών στάσεων εκτός του Δόξα, Και νυν, ως ταύτα εταξινομήθησαν και διωρθώθησαν υπό των αειμνήστων Μητροπολίτου Κίτρους Κωνσταντίνου και Εμ. Φαρλέκα, πρωτονοταρίου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών'. Και οι μεν 'αείμνηστοι' δεν ζουν, βεβαίως, διά να διαμαρτυρηθούν, ιδίως δε ο Εμ. Φαρλέκας, ο οποίος προσάγεται και διά την μίαν και διά την άλλην εκδοχήν! Το πράγμα, όμως, δεν είναι ούτε συγγραφικόν ούτε ανθολογικόν. Ανάγεται εις μέγα θέμα ουσίας, συνηρτημένον προς το παρόν περί Εβραίων άρθρον. Και θέμα είναι ότι συνιστάται ευσχήμως υπό της Εκκλησίας όπως παραλείπωνται, υπό των ψαλτών και των πιστών, όλα τα μεγαλυνάρια τα οποία αναφέρονται εις την φονικήν κατά του Χριστού κακουργίαν των Εβραίων! Ιδού τι ακριβώς παραλείπεται, λογοκριτικώ τω τρόπω:

'Ως πικράς εκ κρήνης της Ιούδα φυλής οι απόγονοι εν λάκκω κατέθεντο τον τροφέα μανναδότην Ιησούν'.
(Οι απόγονοι της φυλής του Ιούδα, ωσάν να προήρχοντο από πικράν πηγήν -και να είχον έμφυτον την κακίαν, και μάλιστα την αχαριστίαν– εναπέθεσαν μέσα εις λάκκον -δηλαδή εις σκοτεινόν τάφον– τον Ιησούν, που τους έθρεψεν -εις την έρημον – δώσας εις αυτούς το μάννα.)

'Αλαζών Ισραήλ, μιαιφόνε λαέ, τι παθών τον Βαρραβάν ηλευθέρωσας, τον Σωτήρα δε παρέδωκας σταυρώ'.
(Ισραηλιτικέ λαέ, υπερήφανε και εγκληματικέ, τι έπαθες και τον μεν Ψληστήν- Βαραββάν ηλευθέρωσες, τον δε Σωτήρα κατεδίκασες εις σταυρικόν θάνατον;)

'Φθονουργέ, φονουργέ και αλάστορ λαέ, καν σινδόνας και αυτό σουδάριον αισχύνθητι αναστάντος του Χριστού'.
(Ζηλότυπε, εγκληματικέ και ασεβέστατε λαέ του Ισραήλ, να εντραπής τουλάχιστον τας συνδόνας και τον νεκρικόν κεφαλόδεσμον του Χριστού, τα οποία -ευρεθέντα εις τον κενόν τάφον- αποδεικνύουν, ότι Ούτος ανέστη -όντως εκ νεκρών.)

'Αραβιανόν, σκολιώτατον γένος Εβραίων, έγνως την ανέγερσιν του ναού. Δια τι κατέκρινας τον Χριστόν;'
(Ω, γένος των Εβραίων, διεστραμμένον, άγριον ωσάν τους Αραβας, εγνώρισες -διότι σου το είπεν ο Ιδιος ο Κύριος- ότι ο Ναός θα ηγείρετο εκ νέου -θα ανίστατο δηλαδή το Σώμα του Χριστού- Διατί -λοιπόν- κατεδίκασες -εις θάνατον- τον Χριστόν;)

'Καν τους εκ νεκρών επαισχύνθητε, ω Ιουδαίοι, ους ο ζωοδότης ανέστησεν, ον υμείς εκτείνατε φθονερώς'.
(Εντραπήτε, τουλάχιστον, ω Ιουδαίοι -που αρνείσθε την Ανάστασιν του Χριστού- εκείνους τους νεκρούς, που ανέστησεν ο ζωοδότης Χριστός, τον Οποίον σεις εθανατώσατε από φθόνον.)

'Κατά τον Σολομώντα βόθρος βαθύς το στόμα Εβραίων παρανόμων'.
(Το στόμα των παραβατών του θείου Νόμου Εβραίων ομοιάζει, κατά τον χαρακτηρισμόν του Σολομώντος, προς βαθύν βόθρον.)

'Εβραίων παρανόμων εν σκολιαίς πορείαις τρίβολοι και παγίδες'.
(Εις τας διεστραμμένας οδούς, που βαδίζουν οι παράνομοι Εβραίοι, υπάρχουν άκανθαι και παγίδες.)

'Συναπολούνται πάντες οι σταυρωταί σου, Λόγε, Υιέ Θεού παντάναξ'.
(Οι σταυρωταί Σου, ω Υιέ και Λόγε του Θεού, Βασιλεύ του παντός, θα καταστραφούν όλοι συγχρόνως.)

'Διαφθοράς εις φρέαρ συναπολούνται πάντες οι άνδρες των αιμάτων'.
(Οχι μόνον οι ιδικοί Σου σταυρωταί, αλλά όλοι οι φονείς θα καταστραφούν συγχρόνως, ριπτόμενοι μέσα εις λάκκον ολέθρου -εις την Κόλασιν.)"

«Βλέπομεν, λοιπόν», συνεχίζει η εφημερίδα, «ότι άπαντα (άπαντα χωρίς εξαίρεσιν) τα αναφερόμενα στους Εβραίους, Ιουδαίους και σταυρωτάς συνιστάται, όπως παραλειφθούν. Με την πορείαν των πραγμάτων και την αποδοχήν των Εβραίων ως ρυθμιστών και επικυριάρχων, δεν έχομεν αμφιβολίαν ότι εντός ολίγων ετών, τα 'αμαρτωλά' περί Εβραίων μεγαλυνάρια θα αφαιρεθούν! Επειδή δεν είναι τυχαία, βεβαίως, η ανωτέρω λαθροχειρία, ας μας είπουν ή οι αναγνώσται ή οι της Διοικούσης Εκκλησίας, τι πρέπει να υποθέσωμεν. Είναι σαφές ότι καταγγέλλομεν μέγα και πολύπτυχον σκάνδαλον (σ.σ. υπογραμμισμένο), το οποίον δεν είναι δυνατόν να γίνη ανεκτόν άνευ σαφών και πειστικών εξηγήσεων».

Για να ενισχύσει την εντύπωση της εβραϊκής επέμβασης, ο συγγραφέας του άρθρου επισημαίνει το γεγονός ότι σε ένα από τα εγκώμια (που διατηρούνται) υπάρχει αναφορά σε Ιουδαίους, αλλά αυτή είναι θετική. Πρόκειται για το ακόλουθο εγκώμιο:

«Συ ως ων ζωής χορηγός, Λόγε, τους Ιουδαίους εν σταυρώ ταθείς ουκ ενέκρωσας, αλλά ανέστησας και τούτων τους νεκρούς».

«Αλλ’ η εξαίρεσις», σχολιάζει ο 'Ορθόδοξος Τύπος', «η μία και μόνη, επιβεβαιοί ακριβώς τον κανόνα. Διότι εις το αναφερθέν εγκώμιον οι Ιουδαίοι αναφέρονται ουχί επικριτικώς αλλά ως ευεργετηθέντες υπό του Ιησού! Κατά τα άλλα όλα (επαναλαμβάνομεν όλα) τα περί Εβραίων λογοκρίνονται και συνιστάται η αποφυγή των. Να υποθέσωμεν, λοιπόν, ότι οι Εβραίοι ήπλωσαν τον λειχανόν και τον δείκτην και ήρπασαν εκ του ωτίου κάποιον της Αποστολικής Διακονίας, ή κάποιον υψηλότερον ιστάμενον, και του συνέστησαν επιτακτικώς τα δέοντα;»

Η απάντηση της Αποστολικής Διακονίας

Η Αποστολική Διακονία ως επίσημος εκδοτικός οργανισμός της Εκκλησίας της Ελλάδος απάντησε αμέσως με εκτενέστατο κείμενο, το οποίο υπογράφει ο ίδιος ο Γενικός Διευθυντής της, ο επίσκοπος Φαναρίου Αγαθάγγελος. Την απάντηση δημοσιεύει σε δύο συνέχειες η εφημερίδα 'Ορθόδοξος Τύπος' (25/7 και 1/8/03), συνοδεύοντάς τη με μικρό εισαγωγικό όπου εκφράζεται η άποψη ότι η Αποστολική Διακονία «υπεκφεύγει και δεν απαντά επί της ουσίας». Η απάντηση πού φιλοξενείται και στο επίσημο περιοδικό της Εκκλησίας της Ελλάδας («Εκκλησία», έτος Π’, 8-9, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 2003) είναι κατηγορηματική. Με πολλές αναφορές σε αλλεπάλληλες εκδόσεις της, η Αποστολική Διακονία τεκμηριώνει το γεγονός ότι όχι μόνο δεν έχουν αποσυρθεί ή λογοκριθεί τα αντιεβραϊκά μεγαλυνάρια, αλλά υπάρχουν σε όλες τις σχετικές επίσημες εκδόσεις της Εκκλησίας.

Πραγματικά εξοργισμένος για την παραχάραξη της αλήθειας ο διευθυντής του επίσημου εκκλησιαστικού οργανισμού αντεπιτίθεται στους υπεύθυνους του «Ορθόδοξου Τύπου» και τους κατηγορεί ότι είναι «αναχρονιστικοί», «φαντασιόπληκτοι», τους αποδίδει σκοπιμότητες «διαβολής» της Εκκλησίας, «ανακριβολογίες» και «προχειρολογίες». Διαπιστώνει, μάλιστα ο κ. Αγαθάγγελος ότι στο άρθρο της χριστιανικής εφημερίδας «διαφαίνεται και σαφής διολίσθηση προς το φυλετικό και θρησκευτικό μίσος». Είναι γεγονός ότι η εφημερίδα αυτή κινείται σε ένα πνεύμα ορθόδοξου φονταμενταλισμού και πιέζει με κάθε ευκαιρία την Εκκλησία να πάρει πιο απόλυτες και μισαλλόδοξες θέσεις, ενώ ανακαλύπτει παντού και τον «εβραϊκό δάκτυλο». Η επιστολή του κ. Αγαθάγγελου καταλήγει με πολύ σκληρά λόγια: «Αναρωτιέμαι, όταν παραποιείτε την αλήθεια με τέτοιο ανορθόδοξο τρόπο, ποια είναι η διαφορά σας ως ορθοδόξου ανθρώπου από τη διαταραγμένη και αλλοτριωμένη συνείδηση των οπαδών του νεοναζισμού και των εθνικιστικών ιδεολογιών;»

Αλλά η «είδηση» βρίσκεται αλλού: Η Αποστολική Διακονία, όχι μόνο δεν αποδέχεται τις «κατηγορίες» ότι εξάλειψε τα μεγαλυνάρια που αναφέρονται στους Εβραίους, αλλά νιώθει την υποχρέωση να επαναλάβει την επίσημη στάση της Εκκλησίας για την ευθύνη του εβραϊκού λαού:

«Τούτο ουδόλως παραβλέπει και ουδείς παραγνωρίζει την ιστορική βάση και τον προφανή ρόλο του ιουδαϊκού λαού κατά τα γεγονότα των παθών του Κυρίου. 'Των θεοκτόνων ο εσμός, Ιουδαίων έθνος το άνομον…' (Τροπάριο μακαρισμών όρθρου Μεγάλης Παρασκευής), 'λαός δυσσεβής και παράνομος' (Ιδιόμελο όρθρου Μεγάλης Παρασκευής) και άλλα παρόμοια τροπάρια σκιαγραφούν την αρνητική και θεοκτόνο στάση των τότε ιουδαίων αρχόντων και λαού, την αντιϊουδαϊκή πολεμική, η οποία 'στη διάρκεια της πρώιμης και μέσης βυζαντινής περιόδου εξελίσσεται σε έναν από τους κοινότερους ρητορικούς τόπους και συχνά χρησιμοποιείται με τρόπο συμβολικό' (Ω γλυκύ μου έαρ, ο Επιτάφιος Θρήνος, Αθήνα 2001, σελ. 90, πρβλ. και την περίπτωση του Ιούδα)».

Η αλήθεια είναι ότι τα επίμαχα μεγαλυνάρια περιλαμβάνονται σε όλες τις επίσημες εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας. Είναι επίσης γεγονός ότι σε όλες τις εκδόσεις που έχουν κάποιο χρηστικό ρόλο διαχωρίζονται (με αστερίσκο) όσα εγκώμια προτείνεται να ψάλλονται. Ετσι ξεχωρίζουν 30 εγκώμια σε καθεμιά από τις 3 στάσεις της ακολουθίας. Τα εγκώμια που αναφέρει ο «Ορθόδοξος Τύπος» περιλαμβάνονται μεταξύ εκείνων που δεν προτείνεται να ψάλλονται.

Ομως η οργή του εκπροσώπου της Εκκλησίας και ο τρόπος της απάντησης μαρτυρά ότι το πρόβλημα υπάρχει. Αντίθετα από την σαφή δήλωση του κ. Χριστόδουλου ότι το Θείο Πάθος ήταν εκούσιο και ότι δεν πρέπει να στρέφονται τα αισθήματα των πιστών εναντίον όσων ευθύνονται για τη Σταύρωση, η υμνογραφία της Μεγάλης Εβδομάδας έχει σαφή αντιεβραϊκό προσανατολισμό. Αν σιωπηρώς αποφεύγεται να ψαλλούν τα επίμαχα εγκώμια, αυτό δεν μπορεί να γενικευτεί χωρίς σοβαρή περικοπή σημαντικών τμημάτων της λειτουργίας. Οι ύμνοι αυτοί έχουν συντεθεί σε άλλες ιστορικές περιόδους, όταν ο αντιεβραϊκός λόγος ταυτιζόταν με τον επίσημο θεολογικό προβληματισμό. Οι διώξεις, ο διασκορπισμός και τα πογκρόμ εις βάρος των Εβραίων θεωρούνταν τότε ως δίκαιη τιμωρία για την ασεβή τους στάση απέναντι στον Μεσσία.

Ας διαβάσουμε τα λόγια ενός από τους μεγάλους Πατέρες της ορθόδοξης εκκλησίας, του Μεγάλου Αθανασίου: «Με όσα αποτόλμησαν εναντίον του Κυρίου οι Ιουδαίοι, είναι σα να τράβηξαν πάνω τους εκείνη την ημέρα, για την οποία πρόλεγε κι ο προφήτης: 'μέρα εκδίκησης αυτή θα είναι για τον Κύριο'. (…) Αυτά έπαθαν οι Ιουδαίοι, νομίζοντας ότι θα εξοντώσουν τον Κύριο. Αυτά προκάλεσαν σε βάρος τους, φωνάζοντας κατά του Κυρίου. Σ' αυτά καταδικάστηκαν, θέλοντας να κρίνουν τον Κύριο. (…) Οι Ιουδαίοι με την κακία τους ερήμωσαν τους εαυτούς τους και από την οικουμένη και τώρα είναι χωρίς πόλη. (…) Οι Ιουδαίοι κέρδισαν τη συγκατοίκησή τους με τους δαίμονες».

Κάνοντας ένα μεγάλο άλμα στην ιστορία και φτάνοντας στις μέρες μας, μπορούμε να διακρίνουμε παρόμοιες αναφορές στην ειδική ογκώδη μελέτη του ομότιμου καθηγητή Ανδρέα Θεοδώρου, σε έκδοση της Αποστολικής Διακονίας. Ο κ. Θεοδώρου αναλύει το στίχο περί «ξηρανθείσης συκής» που αναφέρεται τη Μεγάλη Δευτέρα και ερμηνεύει: «Η συκή λαμβάνεται ως σύμβολο της εβραϊκής Συναγωγής, η οποία δεν παρείχε καρπούς πνευματικούς, με αποτέλεσμα να την καταδικάσει ο Θεός» (σελ. 57). Σχολιάζοντας τον Κανόνα της Μεγάλης Πέμπτης, ο ερμηνευτής σχολιάζει: «Οι Εβραίοι, τυφλωμένοι από το πάθος και την κακότητά τους (…)» (σελ. 139).

Μετά την ανάγνωση του Δ' Ευαγγελίου στον Ορθρο της Μεγάλης Παρασκευής, ακολουθούν τα αντίφωνα. Τα αντίφωνα ΙΑ’ που αναφέρονται στους Εβραίους καταλήγουν όλα στην επωδό «Αλλά δος αυτοίς, Κύριε, κατά τα έργα αυτών» (Αλλά ανταπόδωσε, Κύριε, σ' αυτούς σύμφωνα με τα έργα τους, σελ. 229-232). Και ο καθηγητής σχολιάζει: «(Οι Εβραίοι) δεν θα μείνουν χωρίς ανταπόδοση από το δίκαιο χέρι Εκείνου που σταύρωσαν».

Με κάθε ευκαιρία, η επίσημη αυτή μελέτη αναφέρεται στην «αισχρή και στυγερή διάθεση των Εβραίων» (σελ. 239), στηλιτεύει τον «εμπαιγμό των διεφθαρμένων Ιουδαίων που ήταν αηδιαστικός και εμετικός» (σελ. 282), και τη «σχιζοφρενική συμπεριφορά των Ιουδαίων (…) εξαμβλωτικό κατάντημα» (σελ. 310).

Παρατίθεται μάλιστα και ειδική εξήγηση των σκληρών αντιεβραϊκών διατυπώσεων στους ύμνους: «Εκ πρώτης όψεως τα επίθετα τα οποία χρησιμοποιεί το τροπάριο για να περιγράψει την κακότητα των εχθρών του Κυρίου είναι πολύ αυστηρά, ίσως και υπερβολικά. Πιθανόν να προσκρούουν στις ευαισθησίες ορισμένων χριστιανών, στη γλώσσα και το γενικότερο πνεύμα των Ευαγγελίων. Το πράγμα δεν είναι έτσι. Αν η γλώσσα περιγράφει την πραγματικότητα και την αλήθεια, με ποιο τρόπο θα εκφράσει μια τόσο μεγάλη κακότητα, μια τόσο κραυγαλέα ψυχική πώρωση ανθρώπων που έφτασαν σε σημείο να κακοποιήσουν τον ίδιο το Θεό, που ήλθε στη γη για να τους σώσει;» (σελ. 271-272).

Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τις προσπάθειες της Διοικούσας Εκκλησίας, η υμνογραφία της Μεγάλης Εβδομάδας έχει σαφή αντιεβραϊκό χαρακτήρα και περιλαμβάνει πολλές διατυπώσεις που με τα σημερινά δεδομένα θα τις κατατάσσαμε στην κατηγορία του ανοιχτού αντισημιτισμού. Το πρόβλημα είναι πραγματικό και δεν είναι δυνατόν να συγκαλυφθεί. Δυστυχώς, μέσα από το κήρυγμα της αγάπης, περνά ανενόχλητο το ρατσιστικό μίσος.
 

(Ελευθεροτυπία, 11/4/2004)