ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΘΡΙΛΕΡ

Ποιος σκότωσε τον Παύλο Μελά;

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

1. / 2.   

Το πορτρέτο του "εκτελεστή"
 

Ο 24χρονος Ντίνας ή Ντίνε Στεργίου από τη Στάτιτσα κατέχει μια μοναδική θέση στο θρίλερ του θανάτου του Μελά:

* Σ' αυτόν κατέφυγε η εξαντλημένη ανταρτοομάδα για να της βρει καταλύματα στη Στάτιτσα, μετά την αποτυχημένη επιδρομή της στο Νέρετ.

* Το κρίσιμο απόγευμα βρέθηκε στο ίδιο σπίτι με το Μελά και μετείχε στη συμπλοκή. Από το ημερολόγιο του Φίλιππου Δραγούμη γνωρίζουμε ότι παρότρυνε τον Πύρζα ν' αποτελειώσουν τον τραυματισμένο καπετάνιο -και κατά πάσα πιθανότητα δεν έμεινε μόνο στα λόγια.

* Αυτόν έστειλαν, την επομένη, οι οπλαρχηγοί να φέρει το πτώμα του Μελά. Επέστρεψε με το κεφάλι του. Η αμοιβή του ήταν 4 λίρες κι 1 εικοσόφραγκο. Από την απόδοση λογαριασμού του Πύρζα για τα χρήματα του Μελά (29.5.1905), προκύπτει ότι εισέπραξε κι άλλα 40 γρόσια "ως δώρον, όταν γλυτώσαμε από την Στάτιτσαν".

Ελάχιστα γνωρίζουμε, παρόλα αυτά, για την υπόλοιπη ζωή του. Το σίγουρο είναι ότι υπήρξε κομιτατζής, μέλος της ανταρτοομάδας του Μήτρου Βλάχου, απ' όπου έφυγε "διά λόγους αντιζηλίας προς άλλον" (Απομνημονεύματα Καραβίτη, σ.133). Στις 22 Αυγούστου 1904 εντάχθηκε στο σώμα των Καούδη και Κύρου, κομίζοντας επιστολή του μητροπολίτη Καραβαγγέλη που συνιστούσε να τον κάνουν απευθείας καπετάνιο (Ημερ. Καούδη, σ.24).

Πρώτη του σοβαρή ενέργεια (6.9.1904) ήταν να παγιδεύσει τον αδερφό της μητέρας του, ηγετικό στέλεχος των κομιτατζήδων του χωριού Οστιμα (σημ. Τρίγωνο): "Εστειλα τον Ντίνε κι επήρε άλλα τρία παιδιά κι επήγε και μου έφεραν τον θείον του τον Στόιτσο και τον εσφάξαμε", σημειώνει χαρακτηριστικά ο Καούδης. "Εστειλα τον Ντίνε διά να τον εκθέσω διότι ο Παύλος τον εφοβάτο πως θα μασε σκοτώσει και [θα] φύγει πάλι με το Μήτρο Βλάχο" (σ.73). Γενική εκτίμηση των κρητικών συμπολεμιστών του ήταν, πάντως, ότι "δεν διεκρίνετο διά την αντίληψίν του" (Καραβίτης, σ.127).

Ακόμη λιγότερες είναι οι γνώσεις μας για τα μετέπειτα. Στις 17.7.1907 ο διάδοχος του Μελά, Τσόντος Βάρδας, ανακρίνει ένα δεκάχρονο αγόρι από τη Στάτιτσα: "Εζήτησα πληροφορίας", σημειώνει στο ημερολόγιό του, "περί του συγχωρίου του Ντίνα, άλλοτε αντάρτου και μετά του Π. Μελά ευρεθέντος εκεί. Αλλ' ύστερον, εκ φόβου ότι αυτός τον απετελείωσεν, έφυγεν εις Αμερικήν, όπου μένει προ διετίας. Ηδη θα ήτο χρησιμότατος δια το χωρίον του" (σ.808).

Πέντε μέρες αργότερα, ο Βάρδας παραγγέλλει στο Κέντρο Φλώρινας "ει δυνατόν να γράψωσιν εις τον εν Αμερική Ντίναν, πρώην οπαδόν Π. Κύρου και Π. Μελά, εκ Στατίστης, όστις έφυγε φοβηθείς διά τον θάνατον τούτου. Και να τον ενθαρρύνωσι να έλθη, να υπόσχωνται δε και αμοιβήν ή καλόν μισθόν, δια να χρησιμεύση διά το χωρίον του". Ο λόγος που υπαγορεύει μια τέτοια κίνηση, είναι η τρομερή έλλειψη ντόπιων στελεχών κι η απομόνωση των μακεδονομάχων από τον πληθυσμό: "Διότι, μεθ' όλην την αδυναμίαν των κομιτών, ιδίως εις Κορέστια, σήμερον ουδέν χωρίον μας δέχεται ειρηνικώς, διότι έχουσιν αποθηριωθεί οι κάτοικοι εκ του φόβου ημών" (σ.817).

Η συνέχεια της υπόθεσης παραμένει σκοτεινή. Οι φόβοι του Ντίνα φαίνεται, ωστόσο, πως ήταν δικαιολογημένοι. Το διαπιστώνουμε από επιστολή που έστειλε στον Στέφανο Δραγούμη, τον Φλεβάρη του 1908, ο έλληνας πράκτορας Μιλτιάδης Παπατέρπου: το μεγαλύτερο λάθος "του θεοτρέλλου και επιπολαίου" μητροπολίτη Καστοριάς, γράφει, ήταν η στρατολόγηση του "προδότου εκ Στατίτσης Δίνε", η "πρώτη και τελευταία" προσφορά του οποίου στην ελληνική υπόθεση "ήτο να φέρει τον μακαρίτη [Μελά] εις το χωριό του, όπου και έπεσε". Και καταλήγει: "Ο προδότης αμέσως μετά το κατόρθωμά του εδραπέτευσεν και ευρίσκεται ενταύθα, περιήλθον πολλά μέρη της Αμερικής αλλά δεν τον εύρον τον κακούργον. Ελπίζω όμως ότι θα τον εύρω και θα του δώσω οικτρόν θάνατον. Εστω και οι νόμοι της Αμερικής αμέσως με ηλεκτριάσουν, θα ευρεθή πατριώτης τις όστις τα ορφανά μου θα τα περιθάλψη".
 

ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Ναταλία Μελά "Παύλος Μελάς" (Αθήνα 1964, εκδ. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων). Η κλασική βιογραφία του Παύλου Μελά, γραμμένη από τη γυναίκα του και βασισμένη κυρίως σε δικές του επιστολές.

Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, "Ο Μακεδονικός Αγών και τα εις Θράκην γεγονότα" (Αθήναι 1979). Στα παραρτήματα περιλαμβάνονται η τελευταία έκθεση του Μελά και η έκθεση Βολάνη για τη συμπλοκή της Στάτιτσας.

Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, "Οι απαρχές του Μακεδονικού Αγώνα (1903-1904)" (Θεσ/νίκη 1996). Συλλογή ελληνικών διπλωματικών εγγράφων, περιλαμβάνει το πρώτο τηλεγράφημα (17.10) και την πολυσέλιδη έκθεση (19.10) Κοντογούρη για το θάνατο του Μελά.

Γεώργιος Τσόντος-Βάρδας, "Ο Μακεδονικός Αγών. Ημερολόγιο" (επιμέλεια Γιώργου Πετσίβα, Αθήνα 2003). Οι καθημερινές αναλυτικές σημειώσεις του γενικού αρχηγού των μακεδονομάχων επί δυόμιση ολόκληρα χρόνια (1904-07). Αναφορά στην ενοχοποίηση του Ντίνα ως εκτελεστή του Μελά.

Τάκης Κύρου, "Ο καπετάν Παύλος Κύρου" (Φλώρινα 1978). Βιογραφία ενός σλαβόφωνου μακεδονομάχου, έντονα επηρεασμένη από τις τοπικές αντιθέσεις. Καταγραφή της εκδοχής του αυτόπτη Χατζητάση ότι η σφαίρα που χτύπησε το Μελά βγήκε απ' το όπλο του Πύρζα.

Δημήτρης Λιθοξόου, "Ο ελληνικός αντιμακεδονικός αγώνας" (Αθήνα 1998, εκδ. Μεγάλη Πορεία). Δομική απομυθοποίηση του Μακεδονικού Αγώνα, εστιασμένη στην τριετία 1903-05. Ειδικά κεφάλαια για το Μελά κι υιοθέτηση της άποψης Χατζητάση για το θάνατό του.

ΔΕΙΤΕ

Φιλίππου Φυλακτού, "Παύλος Μελάς" (1968). Εθνικοπατριωτική παραγωγή της χουντικής περιόδου. Χωρίς την παραμικρή σχέση με τα πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα, αντιπροσωπευτική ωστόσο της μυθολογίας που πλάστηκε γύρω απ' το θέμα.
 

(Ελευθεροτυπία, 10/10/2004)