«ΕΝΑ ΣΧΟΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΣΙΑΠΑΣ»

Μαθήματα αλληλεγγύης

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

1. / 2.   

Την ώρα που στην Αθήνα αποθεώναμε τα σύγχρονα "ολυμπιακά ιδεώδη", στην εξεγερμένη Τσιάπας τα μέλη του ελληνικού κινήματος αλληλεγγύης προς τους Ζαπατίστας γιόρταζαν το αίσιο τέλος μιας καμπάνιας που βρίσκεται στον αντίποδα της λογικής του "2004". Η εναλλακτική παιδαγωγική ακαδημία της Κουλέμπρα είναι πια πραγματικότητα.

Στην Κουλέμπρα της Τσιάπας, μέσα στη ζούγκλα Λακαντόνα, το σχολείο είναι πια σχεδόν έτοιμο. Με ελληνικά σχέδια, χρήματα που συγκεντρώθηκαν τα τελευταία τέσσερα χρόνια στην Ελλάδα και εντατική δουλειά στην οποία συμμετείχαν και ελληνικές ομάδες αλληλεγγύης. Το στοίχημα κερδήθηκε, το σχέδιο πραγματοποιήθηκε, κι ας έμοιαζε σε όλους εμάς τους απ' έξω περίπου ουτοπικό. Δίνοντας ένα απτό δείγμα αυτού που οι ίδιοι ονομάζουν «έμπρακτη πολιτική αλληλεγγύη», τα μέλη της Καμπάνιας «Ενα Σχολείο για την Τσιάπας» δοκίμασαν πειστικά μεθόδους συμπαράστασης στους εξεγερμένους ιθαγενείς του Μεξικού που βρίσκονται στον αντίποδα των πρακτικών ενός φιλανθρωπικού σωματείου ή μιας ανθρωπιστικής οργάνωσης. Στη συζήτηση που ακολουθεί, δύο μέλη της Καμπάνιας μάς αφηγούνται τη διαδρομή της ομάδας τους από την αρχική σύλληψη της ιδέας για ένα σχολείο στη μέση της ζούγκλας μέχρι την τελετή των εγκαινίων του φέτος το καλοκαίρι.

Εμπρακτη αλληλεγγύη

Πώς προέκυψε η Καμπάνια «Ενα Σχολείο για την Τσιάπας» και πώς και ανέλαβε την κατασκευή ενός σχολείου;

«Αφορμή για τη συγκρότηση της ομάδας ήταν τα σχέδια μιας διπλωματικής εργασίας που παρουσιάστηκε στην Αρχιτεκτονική Σχολή το 2000. Ετσι γεννήθηκε η ιδέα να προτείνουμε στους Ζαπατίστας τη δημιουργία ενός Κέντρου Επιμόρφωσης Δασκάλων - οι ίδιοι οι Ζαπατίστας είχαν ζητήσει από ομάδες αλληλεγγύης την υποστήριξη του αυτόνομου εκπαιδευτικού τους προγράμματος. Η συγκρότηση της ομάδας έγινε τον Νοέμβριο του 2000. Ακολούθησε ένα κάλεσμα σε άτομα και συλλογικότητες κι έτσι συστήθηκε η Καμπάνια με τρεις στόχους: την ενημέρωση σχετικά με τη ζαπατιστική εξέγερση, τη συγκέντρωση των απαραίτητων χρημάτων για τη δημιουργία του Κέντρου Επιμόρφωσης Δασκάλων και τη συγκρότηση ομάδων αλληλεγγύης που θα ταξίδευαν στην Τσιάπας για να βοηθήσουν στην κατασκευή του σχολείου».

Επομένως προϋπήρξαν τα σχέδια.

«Κινήματα συμπαράστασης στους Ζαπατίστας είχαν εμφανιστεί στην Ελλάδα από το '94. Υπήρχε διάθεση, απλώς δεν είχε ακόμη βρεθεί η αφορμή για να εκφραστεί έμπρακτα η αλληλεγγύη. Ανθρωποι της Καμπάνιας είχαν ταξιδέψει ήδη στην Τσιάπας και με την επαφή που είχαν με τους Ζαπατίστας αντιλήφθηκαν ότι στα σχέδια της αυτονομίας τους ήταν να συγκροτήσουν ένα δικό τους εκπαιδευτικό σύστημα, επομένως και να χτίσουν δικά τους σχολειά. Δύο αρχιτέκτονες συνέλαβαν την ιδέα και ετοίμασαν τα σχέδια».

Η διπλωματική τους αφορούσε ένα εναλλακτικό σχολείο;

«Ενα Κέντρο Επιμόρφωσης Δασκάλων, μια Παιδαγωγική Ακαδημία. Το Κέντρο βρίσκεται σε ένα δήμο που αποτελείται από 110 περίπου κοινότητες της περιοχής. Κάθε κοινότητα επιλέγει τα μέλη της που θα αναλάβουν να γίνουν λειτουργοί εκπαίδευσης. Για τρία χρόνια θα φοιτήσουν στο Κέντρο Επιμόρφωσης και στη συνέχεια θα επιστρέψουν στις κοινότητές τους και θα στελεχώσουν τα ζαπατιστικά σχολεία. Επομένως το Κέντρο ανταποκρίνεται σε πραγματικές ανάγκες. Ο συγκεκριμένος δήμος είχε δεχθεί προτάσεις και από άλλες ομάδες για τη δημιουργία του Κέντρου Επιμόρφωσης. Επέλεξαν τελικά αυτό το σχέδιο γιατί έκριναν ότι ταίριαζε περισσότερο με το περιεχόμενο και τη μορφή που ήθελαν να δώσουν στο αυτόνομο πρόγραμμα εκπαίδευσης».

Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του σχολείου; Προφανώς δεν μιλάμε για ένα κοινό κτίριο.

«Είναι ένα συγκρότημα εγκαταστάσεων 1.600 τ.μ., το οποίο αποτελείται από αίθουσες διδασκαλίας 600 τ.μ., κοιτώνες για τους εκπαιδευτικούς λειτουργούς (δασκάλους) και τους εκπαιδευτές τους (που είναι Μεξικάνοι και συνδιαμορφώνουν με τους Ζαπατίστας το εκπαιδευτικό πρόγραμμα), βιβλιοθήκη, μαγειρείο, κουζίνα και χώρους υγιεινής, καθώς και ένα γήπεδο μπάσκετ που βρίσκεται στο κέντρο του συγκροτήματος.

Η λογική των σχεδίων ανταποκρίνεται στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα το οποίο είχαν σχεδιάσει οι ίδιοι οι Ζαπατίστας. Θεώρησαν σημαντικό να διαμορφώνονται ήδη από το σχολείο οι σχέσεις ισότητας και απόλυτου σεβασμού της αξιοπρέπειας του άλλου που αποτελούν κεντρικό πυλώνα του ζαπατιστικού αγώνα.

Το σχολείο αποτελείται από έξι αίθουσες διδασκαλίας οι οποίες επικοινωνούν μεταξύ τους με ξύλινα χωρίσματα που αφαιρούνται. Οι έξι αίθουσες διδασκαλίας έχουν σχήμα εξαγώνου και σχηματίζουν μια κυψέλη. Στην εξαγωνική αίθουσα η διάταξη των θρανίων μπορεί να γίνει σε κυκλική μορφή. Ηταν προϋπόθεση να μην υπάρχει μπρος και πίσω, γιατί, όπως λένε, δεν θέλουν να βλέπει ο ένας την πλάτη του άλλου και θέλουν να έχουν οπτική επαφή μεταξύ τους, το ίδιο και για το δάσκαλο να μην υπάρχει συγκεκριμένη θέση. Οι κοιτώνες αποτελούνται από τρία ζευγάρια εγκαταστάσεων που σχηματίζουν ένα Γ, δηλαδή είναι έξι συνολικά, τρία Γ αντικριστά, η βιβλιοθήκη πάλι έχει κυκλικό σχήμα και είναι διώροφη. Ο σχεδιασμός των εγκαταστάσεων έγινε με βάση τα παραδοσιακά υλικά και τα υλικά που υπάρχουν σ' αυτήν την περιοχή».

Είναι δηλαδή ξύλινο;

«Κατά βάση. Ξεκινά με τσιμεντόλιθο για λόγους προστασίας του ξύλου, ο τοίχος είναι ξύλινος και η σκεπή από λαμαρίνα. Ο συνδυασμός τσιμέντου και ξύλου είναι καινοφανής στην περιοχή. Η τσιμεντένια βάση ύψους ενός μέτρου κατασκευάστηκε από τσιμεντόλιθους που έγιναν ένας ένας σε καλούπι, γιατί δεν υπήρχαν μηχανήματα. Χρειάστηκαν 20.000 περίπου τσιμεντόλιθοι που φτιάχτηκαν σε δύο καλούπια, με χαλίκι από γειτονικό βουνό που σκάφτηκε με αξίνα. Το ανακάτεμα των υλικών έγινε με φτυάρι, γιατί ηλεκτρικό ρεύμα στην περιοχή δεν υπήρχε. Ηρθε τρεις μήνες πριν από τα εγκαίνια. Κι όλες οι εργασίες έγιναν με το χέρι. Το κόψιμο των ξύλων με πριόνια χειροκίνητα. Γι' αυτό κι ένα μέρος των χρημάτων πήγε στα απαραίτητα μηχανήματα».

Στην Ελλάδα...

Και πώς συγκεντρώθηκαν τόσα χρήματα;

«Επιλέξαμε να ακολουθήσουμε τη λογική των Ζαπατίστας που είναι και δική μας λογική και να μην επιδιώξουμε κρατικές επιδοτήσεις ή χορηγίες από ιδιωτικές επιχειρήσεις. Γι' αυτό και όλα τα χρήματα που μαζεύτηκαν προέρχονται από την ελληνική κοινωνία. Διοργανώσαμε συναυλίες, ένα μεγάλο ποσό μαζεύτηκε με κουπόνια, προσωπικές δηλαδή συνδρομές, πολλές θεατρικές παραστάσεις μας διέθεσαν τις εισπράξεις μιας βραδιάς. Απευθυνθήκαμε ακόμη σε συνδικάτα και διοργανώσαμε παζάρια, όπου πουλούσαμε και αντικείμενα κατασκευασμένα από τους Ζαπατίστας. Μπορούμε να πούμε ότι τα χρήματα μαζεύτηκαν σχετικά εύκολα».

Το οικονομικό πλάνο έχει καλυφθεί;

«Ετσι κι αλλιώς, το 90% του σχολείου έχει τελειώσει. Απομένουν τα μαγειρεία, που δεν είναι κανένα πολύπλοκο οίκημα. Υπάρχουνε χρήματα. Δεν είμαστε, ωστόσο, μια εταιρεία εργολάβων που έχτισε το σχολείο και τελείωσε. Εμείς θέλουμε να υπερασπίσουμε το ίδιο το σχολείο, το μήνυμα που θέλει να δώσει, και θεωρούμε ότι με τον άλφα ή βήτα τρόπο, ανάλογα με τις ανάγκες των Ζαπατίστας, εμείς συνεχίζουμε να το στηρίζουμε».

Αν αντιλαμβανόμαστε καλά, ο στόχος της Καμπάνιας υπήρξε διττός: η κατασκευή του σχολείου και η ενημέρωση της ελληνικής κοινωνίας για τον αγώνα των Ζαπατίστας.

«Ακριβώς. Ο στόχος ήταν πράγματι διπλός. Και να χτιστεί το ίδιο το σχολείο και να διαχυθούν τα μηνύματα του ζαπατιστικού αγώνα στην ελληνική κοινωνία. Με δυο λόγια: υπήρξαν κάποια σχέδια που προτάθηκαν στους Ζαπατίστας. Αυτοί επέλεξαν την περιοχή που θα φιλοξενούσε το Κέντρο Επιμόρφωσης Δασκάλων και τον Νοέμβριο του 2001 άρχισαν οι εργασίες για την κατασκευή του. Ολο αυτό το διάστημα, στην Ελλάδα πραγματοποιούνταν εκδηλώσεις ενημέρωσης και συγκέντρωσης χρημάτων και συγκροτήθηκαν οι ομάδες αλληλεγγύης που θα κατέβαιναν στην Τσιάπας. Από τον Νοέμβριο του 2001 μέχρι το φετινό καλοκαίρι που έγινε η γιορτή για τα εγκαίνια του σχολείου κατέβηκαν 22 ομάδες αλληλεγγύης, 129 άνθρωποι».

...και στην Τσιάπας

Και ποια η εμπειρία που αποκομίσατε;

«Ενα σημαντικό μέρος της εμπειρίας ήταν ότι ανατράπηκαν κατά κάποιον τρόπο οι παραδοσιακές σχέσεις ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και σ' αυτούς που υλοποιούν τα σχέδιά του. Στη διάρκεια των εργασιών, τα αρχικά σχέδια τροποποιούνταν ανάλογα με τις ανάγκες. Τόσο από τους Ζαπατίστας που δούλεψαν στην κατασκευή όσο και από τους Ελληνες που συμμετείχαν στην κατασκευή. Πρόκειται δηλαδή για ένα συλλογικό έργο που προήλθε από συλλογική εργασία. καταρχάς των ίδιων των Ζαπατίστας. Υπολογίζεται ότι χίλια περίπου άτομα ήρθαν από τις γειτονικές κοινότητες. Δέκα-δεκαπέντε άτομα έρχονταν από κάθε κοινότητα για δυο-τρεις μέρες για να βοηθήσουν στο χτίσιμο κι ύστερα επέστρεφαν στο χωριό τους που μπορεί να απείχε και δύο ημέρες με τα πόδια από την Κουλέμπρα. Το σχολείο είναι προϊόν συλλογικής εργασίας και νομίζουμε ότι αυτό είναι το πιο πλούσιο κομμάτι της εμπειρίας, γιατί ουσιαστικά δεν πρόκειται για τη μεταφορά ενός σχεδίου και την υλοποίησή του από κάποιους άσχετους προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα των Ζαπατίστας. Συμμετείχαν άνθρωποι που γνώριζαν πολύ καλά για ποιο λόγο χτίζεται το σχολείο και για ποιο λόγο άξιζε, αξίζει, να οργανώσουν μια αυτόνομη εκπαίδευση. Οι Ελληνες που ταξίδεψαν κάτω συνειδητοποίησαν πόση μεγάλη σημασία έχει για τους Ζαπατίστας να οικοδομήσουν ένα δικό τους, αυτόνομο, σύστημα εκπαίδευσης».

Πώς συμπεριφέρθηκαν οι μεξικανικές αρχές; Ποια η στάση τους; Διαφοροποιήθηκε στην πορεία;

«Θα λέγαμε ότι πέρασε από διάφορα στάδια. Για ένα διάστημα, μέχρι το τέλος ουσιαστικά, οι ίδιοι οι Ζαπατίστας δεν ήθελαν να δημοσιοποιήσουν αυτό το πρόγραμμα. Στην αρχή δεν ήθελαν να κοινοποιήσουμε ούτε εδώ, στην Ελλάδα, το πού ακριβώς γίνεται το σχολείο».

Προφανώς όμως οι μεξικανικές αρχές το γνώριζαν.

«Το γνώριζαν, αλλά εμείς δεν αποκαλύπταμε την ακριβή τοποθεσία. Βέβαια μαθεύτηκε, αλλά δεν ήθελαν να του δώσουν δημοσιότητα από την αρχή. Μόνο στο τέλος, όταν είδαν ότι έχει δημιουργηθεί ένα αρκετά μεγάλο κίνημα αλληλεγγύης γύρω από το πρόγραμμα, οι Ζαπατίστας θεώρησαν ότι είναι αρκετά ασφαλές και ότι πλέον μπορούσε να δημοσιοποιηθεί η γιορτή για τα εγκαίνια του σχολείου. Στη συγκεκριμένη κοινότητα, η οποία δεν είναι αμιγώς ζαπατιστική, οι σχέσεις ανάμεσα στους Ζαπατίστας και τους μη Ζαπατίστας είναι σχετικά ειρηνικές και τα μέλη της ελληνικής Καμπάνιας που πήγαν να δουλέψουν δεν αντιμετώπισαν προβλήματα από τις κυβερνητικές αρχές ή από τους μη Ζαπατίστας. Ακούστηκαν, πάντως, απειλές του τύπου 'πότε θα το τελειώσετε να 'ρθούμε να σας το κάψουμε'. Δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο μπορούν να ισχύουν αυτές οι απειλές. Αλλά στο πλαίσιο του πολέμου χαμηλής έντασης που υπάρχει εκεί πέρα, οι ίδιοι δεν αποκλείουν αυτό το ενδεχόμενο, να καταστραφεί δηλαδή το Κέντρο, αν αλλάξει κάποια στιγμή η κυβερνητική πολιτική».

Βιωματική αντίσταση

Ποιες είναι οι εντυπώσεις από την τοπική κοινωνία όσων βοήθησαν στην κατασκευή του σχολείου;

«Καταρχάς σε όλους όσοι κατέβηκαν κάτω, άτομα που προέρχονται από διαφορετικούς πολιτικούς χώρους, έχουν διαφορετικές καταβολές, η όλη προσπάθεια ενέπνευσε έναν απόλυτο σεβασμό. Εκείνο που κάνει εντύπωση είναι ότι στον αγώνα αυτόν συμμετέχουν απλοί άνθρωποι. Πρόκειται για ένα ζαπατιστικό στρατό που έχει πολύ πλατιά βάση στήριξης και ουσιαστικά δεν υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στους στρατιώτες και τη βάση στήριξης. Είναι οι ίδιες οι κοινότητες που επί δέκα χρόνια προετοίμασαν τη δημιουργία αυτού του στρατού, οι ίδιες οι κοινότητες επέλεξαν τα άτομα που θα συμμετείχαν στο στρατό, κι από εκεί και μετά, με την πάροδο των χρόνων, όταν πια άλλαξαν οι ανάγκες του αγώνα, οι ίδιες οι κοινότητες επέλεξαν ποια άτομα θα παραμείνουν στο στρατό, ποια άτομα θα γίνουν εκπαιδευτικοί λειτουργοί, ποια άτομα θα στελεχώσουν το πρόγραμμα της υγείας, ποια άτομα θα συμμετέχουν σε άλλα προγράμματα. Ετσι ένα από τα πράγματα που κάνουν εντύπωση στους ανθρώπους που κατέβηκαν κάτω είναι ότι πρόκειται για ένα πολύ πλατύ κίνημα το οποίο συμμετέχει στη λήψη και την εκτέλεση των αποφάσεων σε καθεστώς ισότητας. Και είναι αυτό που προκαλεί εντύπωση και εμπνέει το σεβασμό.

Ζώντας εκεί, δεν αντιληφθήκαμε στεγανά εξουσίας. Είδαμε απλούς ανθρώπους που βιώνουν καθημερινά μια αντίσταση που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε βιωματική, μια αντίσταση που δεν έρχεται από πάνω, δεν έχει δηλαδή επιβληθεί εκ των άνω. Μπορεί οι ιθαγενείς που είδαμε στο χωριό να μην ξέρουν από Λένιν, Τρότσκι ή Μπακούνιν, ξέρουν όμως να αντιστέκονται. Στους ανθρώπους που κατεβαίνουν κάτω, αυτό δεν γίνεται αντιληπτό με μια πρώτη ματιά. Δεν καταλαβαίνεις αμέσως ότι υπάρχει ένας πόλεμος, ότι ένας στρατός κρύβεται στο βουνό ή ότι αυτοί οι άνθρωποι κάνουν αντίσταση. Η ζωή είναι απλή, καθημερινή, αν όμως καθίσεις να τους αφουγκραστείς, αυτό το αντιλαμβάνεσαι.

Και βέβαια δεν μπορείς να μην παρατηρήσεις πόσες θυσίες συνεπάγεται η δημιουργία αυτόνομων θεσμών. Στο παράδειγμα της εκπαίδευσης, για να πραγματοποιηθεί το πρόγραμμα, να στελεχωθούν τα ζαπατιστικά σχολεία, οι κοινότητες έχουν επιλέξει ορισμένα μέλη τους και την περίοδο των τριών χρόνων, καθώς αυτά τα άτομα, παιδιά 14 ως 22 χρόνων, φεύγουν από το σπίτι τους, από την οικογένειά τους, από τα χωράφια τους, η κοινότητα αναλαμβάνει να τα υποστηρίξει, να δουλέψει τα χωράφια τους, να βοηθήσει την οικογένειά τους. Απαιτείται δηλαδή μια συνολική στράτευση από όλη την κοινότητα. Το ίδιο συμβαίνει και με τους λειτουργούς υγείας που ακολουθούν μια ανάλογη διαδικασία, πηγαίνουν κι αυτοί να καταρτιστούν σε ένα Κέντρο Επιμόρφωσης. Ετσι συνειδητοποιείς ότι αυτή η καθημερινότητα συνεπάγεται μια πολύ μεγάλη θυσία από όλους. Γιατί μιλάμε για μια πολύ φτωχές κοινωνίες. Βλέπεις όμως ότι απ' τη μια τρώνε καλαμπόκι και φασόλι κι απ' την άλλη χτίζουν ένα σχολείο αντίστασης».

Και η τελετή των εγκαινίων του σχολείου;

«Η γιορτή των εγκαινίων ήταν σημαντική για τους Ζαπατίστας. Το 1998, στον ίδιο δήμο, στον Ρικάρντο Φλόρες Μαγκόν, στα εγκαίνια του ζαπατιστικού δημαρχείου εισέβαλε ο στρατός και κατέστρεψε το κτίριο. Η κατασκευή και η ολοκλήρωση του σχολείου στον ίδιο δήμο αποδείκνυε κατά κάποιον τρόπο ότι το χτίσιμο της αυτονομίας συνεχίζεται, ανεξάρτητα από την ύπαρξη κτιρίων. Το αυτόνομο πρόγραμμα εκπαίδευσης, για παράδειγμα, υπάρχει ούτως ή άλλως, με τη βοήθεια ή μη του σχολείου. Δεν είναι δηλαδή το σχολείο αυτό που καθορίζει το εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Από τη μία ήταν αυτό: ότι το χτίσιμο της αυτονομίας συνεχίζεται. Από την άλλη ήταν ένα είδος ηθικής αναγνώρισης για τους εκπαιδευτικούς λειτουργούς, την πρώτη γενιά δασκάλων, που ολοκλήρωναν τώρα την εκπαίδευσή τους και παραλάμβαναν τα διπλώματά τους. Ηταν ένα είδος ηθικής αναγνώρισης των προσπαθειών τους, πόσο μάλλον που έβλεπαν ότι το όλο εγχείρημα στηρίζεται από μια ομάδα αλληλεγγύης από το εξωτερικό.

Από την άλλη, για τους Ελληνες και τους Μεξικανούς ήταν σημαντικό ότι όλη αυτή η δουλειά που κράτησε τριάμισι χρόνια έφτανε στην ολοκλήρωσή της και ότι, ύστερα από πολλές προσπάθειες και των ανθρώπων εκεί αλλά και εκείνων που δούλεψαν στην Ελλάδα για τη συγκέντρωση των χρημάτων, το πρόγραμμα έφτασε στο τέλος του και βρεθήκαμε στην Κουλέμπρα, στην Τσιάπας, για να γιορτάσουμε το γεγονός. Και για μας αποτελούσε ταυτόχρονα μια κίνηση στον αντίποδα των Ολυμπιακών Αγώνων που υποδείκνυε ότι υπάρχει και άλλος τρόπος συνύπαρξης και επικοινωνίας διαφορετικών λαών, διαφορετικών πολιτισμών. Ολα αυτά εκφράστηκαν στην τελετή των εγκαινίων και, κατά γενική ομολογία, πέρα από τις εμπειρίες των ανθρώπων που ταξίδεψαν και συμμετείχαν στην κατασκευή του σχολείου όλα αυτά τα χρόνια, όσοι άλλοι κατέβηκαν τον Αύγουστο στην Τσιάπας μπόρεσαν να αντιληφθούν την αξία του εγχειρήματος και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτά τα τέσσερα χρόνια προσπαθειών στην Ελλάδα άξιζαν πραγματικά τον κόπο».

 

(Ελευθεροτυπία, 31/10/2004)