ΣΙΡΙΑΛ ΑΥΘΑΙΡΕΣΙΑΣ ΜΕ ΘΥΜΑ ΤΟΝ ΝΕΤΖΑΤΙ ΤΖΟΥΜΑΛΙ

Η τελευταία αρπαχτή των Βαλκανίων
 

Ευτυχώς που ο καημένος ο Νετζατί Τζουμαλί, ένας από τους σημαντικότερους τούρκους λογοτέχνες του 20ού αιώνα, δεν ζει πια για να δει πού κατάντησε το έργο του στα χέρια των διεθνών τηλεοπτικών παραγωγών και των ελλήνων εκδοτών του.

Ολοκληρώθηκε πριν από λίγες μέρες από τη ΝΕΤ η μετάδοση της πολυδιαφημισμένης τηλεοπτικής σειράς «Ο τελευταίος άρχοντας των Βαλκανίων». Υποτίθεται ότι πρόκειται για τη μεταφορά στη μικρή οθόνη ενός ιστορικού μυθιστορήματος του σημαντικού τούρκου συγγραφέα Νετζατί Τζουμαλί (1921-2001), ο οποίος έχει πράγματι περιγράψει με ιδιαίτερη ευαισθησία την κατάρρευση του οθωμανικού κράτους και την ανάδυση των βαλκανικών εθνικισμών στην περιοχή της Μακεδονίας.

Η συμμετοχή σοβαρών καναλιών μεταξύ των συμπαραγωγών της σειράς, οι γνωστοί ηθοποιοί, ακόμα και η μουσική του Θεοδωράκη προδιέθεταν κι εμάς για μια ενδιαφέρουσα τηλεοπτική παραγωγή. Το αποτέλεσμα, όμως, δεν είναι απλώς απογοητευτικό. Πρόκειται για μια πραγματική καρικατούρα που θυμίζει περισσότερο τις βραζιλιάνικες μεσημεριανές σαπουνόπερες παρά κάποιες σοβαρές ευρωπαϊκές ιστορικές μίνι σειρές.

Και σαν να μην έφτανε αυτό, εκδόθηκε το Πάσχα και το βιβλίο «Ο τελευταίος άρχοντας των Βαλκανίων» στα ελληνικά, για να δώσει τη χαριστική βολή στον Τζουμαλί και το έργο του. Αμέσως έγινε μπεστ-σέλερ. Μέσα σ' ένα μήνα πούλησε 6.500 αντίτυπα και περιλαμβάνεται στις επιτυχίες της σεζόν (Μανώλης Πιμπλής, «Τα Νέα», 25/6/05), ενώ οι επαρχιακές βιβλιοθήκες το δίνουν τέταρτο στις προτιμήσεις του κοινού μετά από δύο βιβλία του Μπράουν και ένα του Εκο («Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών», Τα βιβλία του μήνα). 

Απευθυνθήκαμε στην κυρία Ανθη Καρρά, η οποία έχει μελετήσει το έργο του Τζουμαλί, είχε προσωπική γνωριμία μαζί του και έχει μεταφράσει το έργο του «Μακεδονία 1900». Πολλές από τις παρατηρήσεις που ακολουθούν οφείλονται στη δική της γνώση και μελέτη. Φυσικά, για τις τελικές διατυπώσεις αποκλειστική ευθύνη φέρουν οι υπογράφοντες.

Το σίριαλ με άλλο όνομα

Από τους τίτλους στην αρχή της σειράς αρχίζει η παραπλάνηση:

* Μαθαίνουμε ότι ο «Τελευταίος Αρχοντας των Βαλκανίων» βασίζεται στο «ομότιτλο» έργο του Cumali. Ομως ο τίτλος αυτός είναι μετάφραση του γαλλικού (παραποιημένου) τίτλου «Le dernier seigneur des Balkans», που κι αυτός αρχικά ήταν «Le dernier bey des Balkans». Το πραγματικό έργο του Τζουμαλί ονομάζεται Viran Daglar, δηλαδή «Ερμα Βουνά» και προέρχεται από το στίχο ενός τούρκικου δημοτικού τραγουδιού από τα μέρη της Μακεδονίας:

«Βουνά, βουνά / έρμα βουνά / Αχ γελάει το πρόσωπο / κλαίει η καρδιά». 

Το μυθιστόρημα του Τζουμαλί που εκδόθηκε στην Τουρκία το 1994 απέσπασε τρία μεγάλα λογοτεχνικά βραβεία στη γειτονική χώρα.

Ηδη από τον τίτλο έχει προδοθεί η διάθεση του συγγραφέα, εφόσον αυτός ο «Τελευταίος Αρχοντας» μπορεί να μας θυμίζει όλους τους άρχοντες (των δαχτυλιδιών, κ.λπ.) που είναι στη μόδα, αλλά περιορίζει στον κεντρικό ήρωα την υπόθεση του βιβλίου και οδηγεί τον θεατή ή αναγνώστη να εντοπίσει σ' αυτόν το ενδιαφέρον του. Η αναφορά στα βουνά, αντίθετα, είναι ο κοινός τόπος των ανθρώπων που ζούσαν, αγωνίζονταν και πολεμούσαν μεταξύ τους στο χώρο της Μακεδονίας. 

* Η πρώτη μεγάλη αυθαιρεσία του σίριαλ είναι ότι, ενώ το βιβλίο αναφέρεται σε μια ιστορική περίοδο που τελειώνει το 1918 και το τέλος του συμπίπτει με τη λήξη του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, το σίριαλ επεκτείνεται έως το 1949! Αυτά τα πρόσθετα 30 χρόνια (!) καταλαμβάνουν μάλιστα τα τρία τέταρτα του συνολικού τηλεοπτικού χρόνου. Εκεί βέβαια ο γάλλος διασκευαστής έχει κεντήσει.

* Το σενάριο θυμίζει προπαγανδιστικό φυλλάδιο του ψυχρού πολέμου, με τα βασανιστήρια που κάνουν οι κομμουνιστές, με τις απαγωγές για λύτρα από τον ΔΣΕ, κ.ο.κ. Οσο για τις πολεμικές σκηνές, υπολείπονται πολύ του Τζέιμς Πάρις. Θυμίζουν μάλλον την περίοδο του Αχιλλέα Μαδρά. 

* Εχουν προστεθεί διάφορες ιστορικές προσωπικότητες για να γίνει πιο ευανάγνωστη η ιστορική πλοκή, με αποτέλεσμα να καταλήξουν όλα σε σενάριο τύπου Φώσκολου: Ο κεντρικός ήρωας ο Ζουλφικιάρ γίνεται βουλευτής στην Αλβανία και κολλητός του Αχμέτ Ζώγου, ο Φαν Νόλι εμφανίζεται και του παίζει φλογέρα να χορέψει, ο Εμβέρ Χότζα είναι δάσκαλος του γιου του Ζουλφικιάρ και εκείνος προκαλεί τη δίωξή του επειδή κάνει μαρξιστική προπαγάνδα στο παιδί του, κ.λπ. Ολοι μια οικογένεια είμαστε. Κάτι σαν βαλκανική «Λάμψη». 

Πολλά τα παραμύθια

* Αλλά ακόμα και εκεί που υποτίθεται ότι εμπνέεται το σίριαλ από το βιβλίο, το αποτέλεσμα είναι τραγικό. Ενα μικρό παράδειγμα: Στο βιβλίο περιέχεται το ερωτικό παιχνίδι των δύο παιδιών (που δείχνει και το σίριαλ), αλλά σταματά εκεί.

Πρώτα απ' όλα η γυναίκα του Γιακούπ αγά (του μυλωνά) ζει, κι έτσι όλη η ιστορία ότι ο μπαμπάς φέρνει, το σπίτι γυναίκες που τον πληρώνουν «σε είδος» και η μικρή τούς βλέπει είναι παραμύθια του σεναριογράφου. Πουθενά στο κείμενο δεν «πασάρει» ο μουσουλμάνος πατέρας τη μικρή του κόρη στον νεαρό Ζουλφικιάρ. Δεν γίνεται ποτέ ένας μουσουλμάνος πατέρας να λέει «η μικρή μου καρδιοχτυπά για σένα, λαχταρά να σε δει». 

- Το γάμο του Ζουλφικιάρ τον κανονίζει στο βιβλίο (σύμφωνα με τα έθιμα) η οικογένεια. Τον παντρεύουν με μια γειτονοπούλα τους, μουσουλμάνα αλβανικής καταγωγής, την Εμινέ, που την είχε δει μια φορά να βουτά, εκεί που έπλενε τα ρούχα στο ποτάμι, τα γυμνά της πόδια στο νερό. Η κοπέλα φυσικά είχε καταντραπεί, το είχε πει στη θεία του Ζουλφικιάρ κι εκείνη φρόντισε να ξεπλυθεί η ντροπή της κοπέλας, προξενεύοντάς την. Την εποχή εκείνη ο Ζουλφικιάρ ήταν ερωτευμένος με μια τραγουδίστρια στο Μοναστήρι, και φοβόντουσαν στην οικογένεια μην τυχόν τον τυλίξει. 

- Στο σίριαλ ο αμερικανογάλλος διασκευαστής παντρεύει τον Ζουλφικιάρ με μια εβραία της Θεσσαλονίκης. Και για να μη λείψουν και τα στερεότυπα, η νύφη δίνει μια χούφτα διαμάντια στην πεθερά της για να εξαγοράσει τη συναίνεσή της. 

- Ο ξάδελφος του Ζουλφικιάρ Χικμέτ παντρεύεται στο σίριαλ Ελληνίδα, γίνεται χριστιανός ορθόδοξος, εξελληνίζεται δηλαδή, και γίνεται τελικά ούτε λίγο ούτε πολύ ο έλληνας δήμαρχος της Γκόριτσκας, έχοντας... κληρονομήσει το αξίωμα από τον μουσουλμάνο πατέρα του! (Είπαμε ότι είμαστε Βαλκάνια, αλλά υπάρχουν και όρια!)

* Ολοι οι ήρωες του βιβλίου έχουν παραποιηθεί για να προσαρμοστούν στην τρέχουσα τηλεοπτική λογική. Ο «Τάκης» του Νετζατί Τζουμαλί ήταν φαρμακοποιός στη Φλώρινα. Ο Τάκης έφυγε το 1906 για το Παρίσι αρχικά και στη συνέχεια για την Αμερική.

Καμιά σχέση, λοιπόν, με τον έμπορο όπλων «Τάκη», ο οποίος συμπρωταγωνιστεί στο σίριαλ και εμφανίζεται να προμηθεύει όπλα σε όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές από τους Βαλκανικούς Πολέμους μέχρι και τον ελληνικό εμφύλιο.

* Πρόκειται για τέχνασμα. Οι διασκευαστές διατηρούν τα ονόματα αλλά αλλάζουν τα πρόσωπα, έτσι ώστε να «μοιάζει» το σίριαλ με το βιβλίο, αλλά να μην μπορεί κανείς να πει ότι παραποιούνται οι προσωπικότητες.

Η Εσμα, για παράδειγμα, που στο σίριαλ είναι η αγαπημένη του Ζουλφικιάρ, στο βιβλίο είναι η... θεία του.

* Η ελληνική μεταγλώττιση του σίριαλ κάνει τα πράγματα ακόμα χειρότερα.

Τα τέσσερα 90λεπτα επεισόδια της σειράς τεμαχίστηκαν σε έντεκα 40λεπτα για να κάνουν πιο ευκολοχώνευτο το προϊόν στο ελληνικό κοινό και για να φτουρήσει ο διαφημιστικός χρόνος. Το αποτέλεσμα ήταν να μπερδευτεί ακόμα περισσότερο η υπόθεση και (ευτυχώς) να μειωθεί η τηλεθέαση. 

* Η μεταγλώττιση από μόνη της κάνει όλα τα κείμενα να μοιάζουν ψεύτικα στα χείλη των ηθοποιών, αλλά τα πράγματα χειροτερεύουν, όταν υπάρχει και το «εθνικό συμφέρον».

Ετσι, στην ελληνική της εκδοχή, η βαλκανική σαπουνόπερα βάζει ακόμα και τον χότζα του χωριού που διδάσκει τα Τουρκόπουλα να λέει: «Πρώτα η Ελλάδα απέκτησε την ελευθερία της» (σ.σ.: εννοείται από τους Οθωμανούς, δηλαδή τους ίδιους).

- Για να γίνει -υποτίθεται- κατανοητή η ροή του σίριαλ υπάρχει αφηγητής που περιγράφει την ιστορική περίοδο και τη συνδέει με τα προηγούμενα επεισόδια.

- Και βέβαια ο αφηγητής «διορθώνει» επί το ελληνοπρεπέστερο τις «αντεθνικές» παρεκκλίσεις του σίριαλ. Ακούμε, π.χ., σε μια «περίληψη προηγουμένων» ότι «ο Τάκης φτάνει μέχρι τη σκηνή του πρίγκιπα Κωνσταντίνου, για να αντικρίσει το παγωμένο βλέμμα του αρχιστράτηγου».

Φυσικά πρόκειται για μπούρδα. Το σίριαλ δείχνει ότι ο έμπορος όπλων Τάκης συναλλάσσεται κανονικά με τον Κωνσταντίνο και του παραδίδει το κλειδί της Θεσσαλονίκης! 

Το βιβλίο με τα λάθη

Η ελληνική έκδοση του βιβλίου αποτελεί παρακολούθημα του σίριαλ. Για να μη μένει σε κανέναν αμφιβολία, το εξώφυλλο του βιβλίου εικονογραφείται από τον έφιππο τηλεοπτικό Ζουλφικιάρ. Το ίδιο εξώφυλλο επιβεβαιώνει και το σεβασμό της έκδοσης στα ιστορικά δεδομένα: στο φόντο του Ζουλφικιάρ, του μπέη των Πρεσπών, διακρίνεται η... Σμύρνη να καίγεται! 

Η μετάφραση έχει γίνει από τα γαλλικά. Δεν είναι ανάγκη να μας το πει ο εκδότης, το μαρτυρούν οι άπειροι γαλλισμοί. Ακόμα και το ίδιο το όνομα του συγγραφέα μεταφέρεται από τα γαλλικά και εξελληνίζεται σε «Νεκάτι Κουμαλί»! Στο προφανές αυτό σφάλμα πέφτουν δυστυχώς και οι υπεύθυνοι του σίριαλ, αλλά και οι εφημερίδες που προβάλλουν σίριαλ και βιβλίο. Αλλά και ο ήρωας του βιβλίου στα τούρκικα προφέρεται Ζουλφικιάρ και όχι Ζουλφικάρ, όπως επιμένουν βιβλίο και σίριαλ. Ψιλά γράμματα, θα πείτε.

* Το σημαντικότερο πρόβλημα του βιβλίου (αλλά εδώ ευθύνεται και η γαλλική μετάφραση που μόνο αυτή συμβουλεύτηκε η ελληνική έκδοση) είναι ότι έχει «κοντύνει» το τουρκικό πρωτότυπο, κατά τα γούστα του μεταφραστή. Σε πολλά σημεία συντομεύονται οι φράσεις ή λείπουν προτάσεις, παράγραφοι, ακόμα και σελίδες.

Πρόκειται για ένα κακό συνήθειο των Γάλλων όταν μεταφράζουν από «εξωτικές» γλώσσες. Για του λόγου το αληθές:

- σ. 112, κεφ. 8. Λείπουν 5-6 σελίδες (τουρκ. 94-99) με την επίσκεψη του Ζουλφικιάρ στον ρωμιό οδοντίατρο Νικόδημο στα Καϊλάρια. Από κει και πέρα όποτε γίνεται λόγος για τον Νικόδημο το κείμενο κόβεται... κι ας είναι η αναφορά στον οδοντίατρο, και στα αναπόφευκτα χρυσά δόντια, απόδειξη μεγάλης οικονομικής άνεσης! 

- σ. 116: Λείπει άλλη μία ολόκληρη σελίδα (σ. 101-102)

- σ. 123: Λείπει άλλη μία ολόκληρη σελίδα (σ. 109-110)

- σ. 150: Λείπουν 3 σελίδες του πρωτότυπου (137- 140) που θα ισοδυναμούσαν με 6 σελίδες τουλάχιστον του ελληνικού.

- σ. 201: Λείπουν 2 σελίδες του πρωτότυπου (188-190) ήτοι 4 του ελληνικού.

* Οι παραλείψεις στην ελληνική μετάφραση πολλές φορές έχουν καθαρά λογοκριτικό περιεχόμενο, όταν ο εκδότης δεν συμφωνεί με τις απόψεις του συγγραφέα -κάτι που ομολογείται και από την εισαγωγή στην ελληνική έκδοση του Κώστα Ασημακόπουλου. Η «παρεξηγήσιμη» φράση, π.χ. «Και η Μακεδονία θα είναι των Μακεδόνων!» έχει εντελώς αφαιρεθεί από τη σ. 328.

* Η μετάφραση από τα γαλλικά έχει προκαλέσει άπειρα λάθη: Διαβάζουμε για το «Κουρσουνλού Καμί» (σ. 33), το οποίο είναι βέβαια το Κουρσουνλού Τζαμί της Φλώρινας (στη σ. 360 μετατρέπεται σε τζαμί Κουρσουλού) ή για το «όρος Πέδος» (σ. 132) και το «βουνό Μίνδος» (σ. 339) που δεν είναι άλλα από την οροσειρά της Πίνδου.

* Η γαλλική προφορά έχει καταστρέψει και τα περισσότερα τοπωνύμια, παρά την ύπαρξη ειδικού επιμελητή. 

Το Τσαλτζιλάρ (παλιά ονομασία του Φιλώτα) έχει γίνει Καλτσικάρ (σ. 39), η Ούτσανα (Κομνηνά Εορδαίας) Ουκάνα, όσο για το Σόροβιτς (Αμύνταιο), αυτό μπερδεύεται με το Ξινό Νερό και εμφανίζεται ως Σορόνι (σ. 40) αλλά και Σορόνικ (σ. 27 και 208) και Σάνοβιτς (σ. 42). Η λίμνη Οστρόβου υπομνηματίζεται ως Αρνισσα αντί Βεγορίτιδα, εφευρίσκεται μάλιστα και μια λίμνη στη Σκοπιά της Φλώρινας (σ. 43). 

* Το ίδιο συμβαίνει και με τα ονόματα: το Ρασίτ Τσαούς έγινε «Ραζίτ Κάβος» (σ. 187), το Χατζέρ «Χασέρ» (σ. 49), ο Νετζίπ ο Κεχαγιάς «Νεσίτ Καγιά» (σ. 45) και ο Τζαφέρ «Καφέρ» (σ. 49). Θύμα και ο Μετζνούν που έγινε «Μεκνούν» (σ. 204). Πού να 'ξερε η μεταφράστρια τη Λεϊλά και τον Μετζνούν, τον Ρωμαίο και την Ιουλιέτα δηλαδή της Ανατολής!

- Το αστείο είναι ότι η μετάφραση αναπαράγει (αντιγράφοντας το γαλλικό) εντός κειμένου τη λέξη «Μασαλάχ» με υποσημείωση «Ο Θεός να σε φυλάει», αντί «Μη βασκαθείς!» που είναι το σωστό. Εδώ αρκούσε ένα τουρκοελληνικό λεξικό.

* Ούτε και για τους αριθμούς έγινε διασταύρωση με το τουρκικό πρωτότυπο. Η ελληνική έκδοση αναφέρει σε δύο σημεία (σ. 188 και 194) κάποιον νικηφόρο για τους Τούρκους πόλεμο του 1881. Πρόκειται βέβαια για τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.

- Μπροστά σε όλα αυτά, είναι απλό πταίσμα το γεγονός ότι ο καϊμακάμης έχει γίνει «υπονομάρχης» (σ. 45), ο χότζας «προγυμναστής» (σ. 50), οι μποξάδες «χειραποσκευές» (σ. 197).

- Οσο για την Εθνοσυνέλευση και τη Γερουσία έχουν γίνει «Βουλή» και «Σύγκλητος» (σ. 142), ενώ η βελέτζα έχει γίνει «κουβέρτα από μαλλί ανγκορά» (σ. 190). Το αστείο είναι ότι εδώ το πρωτότυπο έχει αστερίσκο για να εξηγήσει τι θα πει velense στους σύγχρονους τούρκους αναγνώστες. Αλλά ποιος κοιτάει το πρωτότυπο; 

- Σοβαρότερη είναι η αναφορά στην «ομάδα των νεαρών σολίστ» (σ. 239), όπου πρέπει να διαβάσουμε «ομάδα νεαρών σοσιαλιστών», αλλά και η ρήση «ποτέ μην ξεχωρίζεις τους ανθρώπους σύμφωνα με τη θρησκεία τους» (σ. 159) που στο πρωτότυπο είναι «μην ξεχωρίζεις τους ανθρώπους ανάλογα με τη γλώσσα τους».

- Πάντως, με τους σοσιαλιστές και το σοσιαλισμό έχει γενικώς κάποιο πρόβλημα η ελληνίδα μεταφράστρια: Στη σ. 140 παραλείπεται εντελώς η φράση «την ισότητα θα την έφερνε ο σοσιαλισμός». 

Δεν θα άξιζε να σταθεί κανείς σε τόσο πολλές λεπτομέρειες για να περιγράψει άλλο ένα τηλεοπτικό (και εκδοτικό) υποπροϊόν, αν δεν συνέβαινε να συμμετέχουν στην παραγωγή του το ελληνικό κράτος (μέσω της ΕΡΤ) και τα κανάλια ARTE και France 2, τα οποία υποτίθεται ότι διαθέτουν προδιαγραφές ποιότητας. 

Απευθυνθήκαμε στη διεύθυνση του γαλλογερμανικού πολιτιστικού καναλιού ARTE για να μάθουμε πότε θα προβάλουν κι αυτοί το σίριαλ. Η απάντησή τους ήταν αφοπλιστική: «Δεν έχει προγραμματιστεί μετάδοση της σειράς».

Τι ακριβώς συμβαίνει; Μήπως οι ίδιοι οι παραγωγοί επιβεβαιώνουν ότι το έργο τους ήταν απλώς bon pour l' Orient και αποφεύγουν να το θέσουν στη δοκιμασία του σοβαρού κοινού τους; Μάλλον όχι, αν ισχύει η πληροφορία ότι ετοιμάζονται να το προβάλουν στο διαγωνιστικό τμήμα του Φεστιβάλ τηλεοπτικών ταινιών του Σεν Τροπέ τον προσεχή Σεπτέμβριο.

Θύμα ο συγγραφέας

* Ο δεύτερος λόγος, πάντως, που αξίζει κανείς να ασχοληθεί με την υπόθεση αυτή είναι ότι με την προχειρότητα και την τσαπατσουλιά αυτής της «διεθνούς παραγωγής» έχει κακοπάθει το όνομα και το έργο ενός σημαντικού συγγραφέα. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που οι ίδιοι οι Γάλλοι ονομάζουν στην καθημερινή τους ζωή «μακεδονία» (macedoine), δηλαδή η ανάμεικτη σαλάτα. Δικαίωμά τους. Μόνο ας αφήνανε τον Τζουμαλί στην ησυχία του. Ας παίρνανε την ευθύνη να κάνουν τη δική τους ταινία, με το δικό τους σενάριο χωρίς να μπλέξουν τον Τζουμαλί σ' αυτή την τηλεοπτική σαπουνόπερα που αναπαράγει όλα τα δημοφιλή στερεότυπα των λαϊκών γαλλικών αναγνωσμάτων για τα Βαλκάνια και την ιστορία τους.

Το πνεύμα του συγγραφέα ήταν εντελώς διαφορετικό. Είναι αυτό που γράφει η Ανθη Καρρά συνοψίζοντας το περιεχόμενο του βιβλίου: «Ο Τζουμαλί διηγείται την άγρια διαμάχη τριών εθνικισμών, του ελληνικού, του βουλγαρικού και του τουρκικού, με τη νηφαλιότητα του ανθρώπου που, ανάμεσα στη σημαία και τον άνθρωπο, έχει οριστικά και αμετάκλητα επιλέξει τον άνθρωπο».




«Κανείς δεν μου ζήτησε δικαιώματα»

Σε δήλωσή της προς τον «Ιό», η κυρία Μπερίν Τζουμαλί, χήρα του τούρκου συγγραφέα, αποκαλύπτει ότι ούτε ο άντρας της όσο ζούσε ούτε η ίδια έχει παραχωρήσει τα πνευματικά δικαιώματα για να γυριστεί το πολυδάπανο σίριαλ αλλά ούτε για την ελληνική έκδοση του βιβλίου: 

«Δύο τρία χρόνια πριν από το θάνατο του άντρα μου ήρθε σε επαφή μαζί του ο γαλλικός εκδοτικός οίκος L'esprit des peninsules, λέγοντας ότι ενδιαφέρεται να εκδώσει το μυθιστόρημά του "Viran Daglar" που αναφέρεται στη Μακεδονία. Ο Νετζατί είχε χαρεί πολύ που θα διαβαζόταν το βιβλίο αυτό σε μια άλλη γλώσσα πέρα από τα τουρκικά, έδωσε την έγκρισή του, έγινε συμφωνία και παραχώρησε τα δικαιώματα για τη μετάφραση στα γαλλικά. Κάποια στιγμή μετά μας ρώτησαν τηλεφωνικά αν θα συμφωνούσαμε να γυριστεί ταινία για την τηλεόραση, ο Νετζατί ήταν ήδη άρρωστος τότε. Απάντησε ότι δεν θα είχε αντίρρηση αν του γινόταν κάποια συγκεκριμένη πρόταση. Αυτό ήταν όλο. Κανείς δεν μας ζήτησε ποτέ δικαιώματα, ούτε καν ήρθαν ξανά σε επαφή μαζί μας. Η πορεία της αρρώστιας του μας εμπόδισε να ασχοληθούμε με το θέμα αυτό. Η γαλλική μετάφραση κυκλοφόρησε μετά το θάνατό bτου. Κάποιοι φίλοι μού είπαν πέρσι ότι διάβασαν στη "Monde" ότι γυρίζεται ταινία με θέμα το βιβλίο του Νετζατί. Οσο για την ελληνική μετάφραση, κανείς δεν μου ζήτησε δικαιώματα, ούτε με ειδοποίησε καν ο γαλλικός εκδοτικός οίκος ότι του ζητήθηκε να μεταφραστεί το βιβλίο από τα γαλλικά στα ελληνικά».



Ο Τζουμαλί και η Φλώρινα

Πριν κακοπάθει -μετά θάνατον- στην Ελλάδα με το σίριαλ και τη μετάφραση του βιβλίου του, το έργο του Νετζατί Τζουμαλί δεν είχε ιδιαίτερη προβολή στη χώρα μας. Ωστόσο μέχρι τον «Τελευταίο Αρχοντα» είχε αντιμετωπιστεί με σεβασμό, σοβαρότητα και δύο εξαιρετικές μεταφράσεις. Το 1979 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του «Πικρός Καπνός», σε μετάφραση Πέτρου Μάρκαρη και το 2001 η συλλογή διηγημάτων «Μακεδονία 1900», σε μετάφραση Ανθης Καρρά. 

Γεννημένος στη Φλώρινα το 1921, ο Τζουμαλί έφυγε πρόσφυγας σε ηλικία δύο μόλις χρόνων με την ανταλλαγή των πληθυσμών για τα Βουρλά. Στη γενέτειρά του επέστρεψε μόνο το 1997, με πρόσκληση από το «Βαλκανικό Ασυλο Ποίησης». Από τον ποιητή Μίμη Σουλιώτη που τον συνόδευε ζήτησε να επισκεφθεί την περιοχή που βρισκόταν -κάποτε- το φλωρινιώτικο σπίτι του. Ο κ. Σουλιώτης του υπέδειξε το σημείο και τον άφησε να πλησιάσει μόνος. Είδε τότε τον Τζουμαλί να στρέφεται σε ένα άλλο σημείο του Σακουλέβα, λίγο δεξιότερα. Δεν έδωσε σημασία. «Υστερα από μήνες», διηγείται ο κ. Σουλιώτης, «πήρα διορθωτική πληροφορία από έναν υπερήλικο Φλωριναίο. Το σπίτι του σαράφη Τζουμαλί (πατέρα του συγγραφέα, που τον αγαπούσαν οι χριστιανοί γείτονες: το σπίτι του συνόρευε με τον χριστιανικό μαχαλά) δεν βρισκόταν εκεί που μου είχαν πρωτοπεί, αλλά λίγα μέτρα πιο δεξιά, ακριβώς δηλαδή εκεί όπου στάθηκε και δάκρυσε ο Νετζατί. Θυμόταν, λέει, που έπαιζε εκεί στην όχθη με τ' άλλα παιδιά του βαροσιού, μουσουλμανάκια και χριστιανόπουλα, και με τις πάπιες. Θυμόταν και το απέδειξε». 

Τον επόμενο χρόνο ο Τζουμαλί βρέθηκε στην Αλεξανδρούπολη, στο «Εργαστήρι Βαλκανικής Λογοτεχνίας» που είχε διοργανώσει το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Η Ανθη Καρρά, που μετείχε στο Εργαστήρι, θυμάται: «Κρατώ στη μνήμη μου την εικόνα ενός ευγενέστατου ηλικιωμένου κυρίου, ενός θαυμάσιου συνομιλητή κι ενός βαθιά καλλιεργημένου ανθρώπου. Εξασθενημένος από την αρρώστια είχε εκμεταλλευθεί τότε την ευκαιρία αυτή που του είχε δοθεί για ένα "τελευταίο προσκύνημα στη Ρούμελη", όπως μου είπε χαρακτηριστικά. Ενώ εγώ λαχταρούσα να μου μιλήσει για τα Βουρλά, τη δική μου χαμένη πατρίδα, εκείνος μου μιλούσε συνέχεια για τη Φλώρινα. Μου την περιέγραφε σαν να την είχε μόλις αφήσει και πότε πότε κλείνοντας το μάτι μού έλεγε: "Μη νομίζεις πως τα έζησα όλα αυτά. Δυο χρόνων έφυγα, τίποτα δεν θυμάμαι. Οταν όμως πάτησα το πόδι μου στη Φλώρινα ήταν σαν να τα είχα ζήσει ο ίδιος"». 

Το σίγουρο είναι ότι η Φλώρινα και η Δυτική Μακεδονία, οι χριστιανοί κάτοικοι της γενέτειράς του, ακόμα και η ελληνική γλώσσα βρίσκονται στο επίκεντρο του έργου του Τζουμαλί. «Ακόμα και ο τρόπος που αναφέρεται στην ελληνική γλώσσα», σημειώνει η κυρία Καρρά, «είναι γεμάτος τρυφερή νοσταλγία. Τα "μακεδονικά" του κείμενα είναι διανθισμένα με ελληνικές φράσεις, ενώ δεν διστάζει, πολύ νωρίς (1957), να βάλει τα λόγια κάποιου ελληνικού τραγουδιού ανάμεσα στους στίχους ενός ερωτικού του ποιήματος, σημάδι πως η γλώσσα αυτή ακούγεται, λειτουργεί ακόμα στο άμεσο περιβάλλον του».



ΔΙΑΒΑΣΤΕ

Νετζατί Τζουμαλί
«Πικρός Καπνός» (μετάφραση Πέτρου Μάρκαρη, εκδ. «Θεμέλιο», Αθήνα 1979).
Το πρώτο μυθιστόρημα του Τζουμαλί που κυκλοφόρησε στα ελληνικά. Είναι γραμμένο το 1975 και αποτελεί τμήμα μιας τριλογίας με το γενικό τίτλο «Η εποχή του Καπνού». 

Νετζατί Τζουμαλί
«Μακεδονία 1900» (εισαγωγή - μετάφραση Ανθης Καρρά, πρόλογος Μίμη Σουλιώτη, εκδ. «Βαλκανικό Ασυλο Ποίησης», Πρέσπες 2001).
Γραμμένη το 1974, αυτή η συλλογή διηγημάτων περιλαμβάνει πολλές σκηνές που περιλήφθηκαν στο μυθιστόρημα «Ερμα Βουνά», δηλαδή σ' αυτό που μάθαμε ως «Τελευταίο Αρχοντα». 

Ανθη Καρρά
«Νετζατί Τζουμαλί (1921-2001): Ενας Φλωριναίος από την Κωνσταντινούπολη», περ. Εταιρεία, 35 (Δεκέμβριος 2000).

«Necati Cumali (1921-2001): Un poete turc contemporain» (εννέα ποιήματα του Ν.Τ. μεταφρασμένα εκ του γαλλικού στα ελληνικά από τον Μίμη Σουλιώτη, με εισαγωγ. σημείωμα του Akil Aksan, αναδημοσιευμένο από τη γαλλική επιθεώρηση Orient), στην πλακέτα Ποίηση μετά μουσικής, Balcan Asylum for Poetry and Poets, Φλώρινα, Οκτώβριος 2001.

Necati Cumali
«Ο Τελευταίος Αρχοντας των Βαλκανίων» (εισαγωγή Κώστας Ασημακόπουλος, μετάφραση Ντίνα Σιδέρη, ταυτοποίηση τοποθεσιών Θεοχάρης Ντάβας της Act Productions, εκδ. Αγκυρα, Αθήνα 2005).
Το βραβευμένο μυθιστόρημα του 1994 που κακόπαθε όπως περιγράφουμε στις διπλανές στήλες.


ΔΕΙΤΕ

«Ο τελευταίος Αρχοντας των Βαλκανίων» (2005)
Η επίμαχη μεταγλωττισμένη τηλεοπτική μίνι σειρά. Ευρωπαϊκή συμπαραγωγή της ΕΡΤ με τη συμμετοχή των ARTE (Γαλλία-Γερμανία), FRAN-CE-2 (Γαλλία), TV 5 (Γαλλία), TV9 (Ισπανία), την υποστήριξη του προγράμματος MEDIA PLUS της Ευρωπαϊκής Ενωσης και του Γαλλικού Κέντρου Κινηματογράφου. Σκηνοθεσία Μισέλ Φαβάρ, σενάριο-διασκευή Μισέλ Λεβιάν, σκηνογράφος Αναστάς Γιανακίεφ, ενδυματολόγος Μάρτα Μιρόνσκα. Μουσική: Μίκης Θεοδωράκης. Χαρακτηριστική σκηνή από την τηλεοπτική σειρά: Ανακάλυψαν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο το 1913 και μάλιστα με χαρακώματα.

(Ελευθεροτυπία, 24/7/2005)