Η κατάρρευση των βαλκανικών πυραμίδων
 
 

"Σχεδόν όλες οι αλβανικές οικογένειες έχουν στηρίξει τις ελπίδες τους στις πυραμιδωτές επιχειρήσεις.''
     (Albanian Daily News, 26.12.96)

Κεντρικό θέμα συζήτησης στις πιάτσες της Ομόνοιας, όπου συγκεντρώνονται οι Αλβανοί μετανάστες είναι μια είδηση που ήρθε την ημέρα των Χριστουγέννων από την πατρίδα. Η επιχείρηση συλλογής κεφαλαίου "Γκιαλίτσα" ανέστειλε τις πληρωμές. Αναστολή πληρωμών ισοδυναμεί με δέσμευση καταθέσεων. Και οι "καταθέσεις" αυτές είναι, τις περισσότερες φορές, οικονομίες μιας σκληρής πολύχρονης εργασίας. Η "Γκιαλίτσα" είναι μία από τις δεκάδες "παρατράπεζες" που ανθούν στην Αλβανία. Οι επιχειρήσεις αυτές υπόσχονταν, μέχρι πριν από λίγες μέρες, υπερβολικά επιτόκια (μέχρι και 50% το μήνα), αλλά δεν είναι πλέον σε θέση να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους. Η αδυναμία τους αυτή ενισχύει τη σοβαρή υποψία ότι όλες αυτές οι επιχειρήσεις στηρίζονται στην προσέλκυση νέων πελατών, και ότι οι παλιοί "καταθέτες" πληρώνονταν με τα χρήματα των νέων. Πρόκειται δηλαδή για επιχειρήσεις που ονομάζονται "πυραμίδες".

Με την ίδια σειρά που πέρασαν από τον "υπαρκτό σοσιαλισμό" στο καθεστώς της "ελεύθερης αγοράς", οι βαλκανικές χώρες ανακαλύπτουν τις "πυραμίδες" συλλογής κεφαλαίου. Και με την ίδια σειρά πληρώνουν οι πολίτες των χωρών αυτών το βαρύ τίμημα της ευπιστίας τους, της άγνοιας των κανόνων τού (καπιταλιστικού) παιχνιδιού, και της απουσίας οποιουδήποτε κρατικού ελέγχου. Είναι το ίδιο σύστημα μετάβασης που επέτρεψε τη δημιουργία της επιχείρησης ΜΜΜ στη Ρωσία από τον δαιμόνιο Σεργκέι Μαβρόντι, ο οποίος υποστήριζε ότι η εταιρία του έφτασε στα 10 εκατομμύρια μετόχους.
Πρώτη η Ρουμανία έπεσε θύμα του "Κάριτας". Λίγους μήνες μετά την ίδρυσή της, τον Απρίλιο του 1992, η επιχείρηση αυτή πήρε τις διαστάσεις μαζικού φαινομένου. Η υπόσχεση του Ιοαν Στόικα ότι θα οκταπλασιάζει την αξία των μετοχών μέσα σε 100 μέρες προσέλκυσε εκατοντάδες χιλιάδες "επενδυτές". Είναι γνωστό ότι η πυραμίδα κατέρρευσε μετά δύο χρόνια, και ο ιδρυτής της καταδικάστηκε τον Ιούνιο του 1995 σε εξάχρονη φυλάκιση.
Δεύτερη η Βουλγαρία, που είδε το 1995 να καταρρέουν δεκάδες "πυραμίδες", και 100.000 πολίτες να χάνουν τα χρήματά τους. Ηδη από το 1994 είχαν εξαφανιστεί οι ιδρυτές της East-West International Holding Group από τη Σόφια και της Demos από το Γκόμπροβο. Τον Μάιο του 1995 έγιναν διαδηλώσεις στη Βάρνα από μετόχους τεσσάρων πυραμιδωτών επιχειρήσεων που έκλεισαν και τους άφησαν απλήρωτους. Τον περασμένο Σεπτέμβριο εκδόθηκε από τη Γερμανία στη Βουλγαρία ο φυγόδικος Μίκαελ Καπούστιν, ιδιοκτήτης του πυραμιδωτού "Life Choice". Αυτός υποστήριζε ότι αναπτύσσει θεραπεία για το AIDS, και υποσχόταν αποδόσεις 151% το 1993 και 227% το 1994. Το 1993 πλήρωσε τους πρώτους για να προσελκύσει και άλλους, αλλά το 1995 εξαφανίστηκε με τα κεφάλαια στο εξωτερικό.
Ο πρωθυπουργός της Βουλγαρίας, Ζαν Βιντένοφ, υποσχέθηκε τροποποίηση του ποινικού κώδικα για την αντιμετώπιση του φαινομένου και δικαιολόγησε την κρατική αδράνεια λέγοντας ότι οι επιχειρήσεις αυτές διαθέτουν όλα τα εξωτερικά γνωρίσματα μιας νόμιμης εταιρείας: πληρώνουν φόρους και τηρούν βιβλία. Από την πλευρά τους, τα απελπισμένα θύματα των βουλγαρικών "πυραμίδων" έχουν συγκροτήσει επιτροπή και σκέφτονται να παραπέμψουν τον Βιντένοφ στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης! Ο φάκελος της υπόθεσης έχει ήδη κατατεθεί στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Η άνθηση των πυραμίδων της Βουλγαρίας συνδέεται με τη ραγδαία ιδιωτικοποίηση. Με την αναζήτηση δηλαδή κεφαλαίων και την τοποθέτησή τους σε διάφορους τομείς, υποτίθεται κερδοφόρους, και την εξαγορά κρατικών μονάδων. Μόνο που ο ίδιος ο διευθυντής του βουλγαρικού κέντρου ιδιωτικοποιήσεων, Καλίν Μίτρεφ, κατηγορείται ότι συμμετέχει σε διεθνές πυραμιδωτό επενδυτικό πρόγραμμα.
Στην Αλβανία, τέλος, υπολογίζεται ότι ο μισός πληθυσμός έχει αναμειχθεί σε πυραμιδωτά συστήματα. Οι μετανάστες είναι υποχρεωμένοι να εμπιστεύονται το συνάλλαγμά τους σ' αυτές τις εταιρείες, εφόσον το τραπεζικό σύστημα των χωρών υποδοχής απαιτεί νόμιμα χαρτιά (βίζες, άδειες παραμονής, κλπ). Η κατάρρευση της "Σούντε", τον περασμένο μήνα, κατέληξε σε συγκρούσεις επενδυτών με την αστυνομία στα Τίρανα (18-19/12). Η μεγαλύτερη επιχείρηση αυτού του τύπου, η "Βέφα", έσπευσε να μειώσει τα επιτόκιά της στο "λογικό" 5% το μήνα, και να διαχωρίσει τη θέση της από εκείνες που εξακολουθούν να προσφέρουν 15-30%. Η κυβέρνηση, πιεσμένη από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και από τις ξένες τράπεζες που θέλουν να ξεμπερδεύουν με τον αθέμιτο ανταγωνισμό, συγκρότησε κοινοβουλευτική επιτροπή, αλλά οι εργασίες της προχωρούν πολύ αργά. Από τις δηλώσεις του πρωθυπουργού Αλεξάντερ Μέξι, στις 17 Δεκεμβρίου, διαπιστώνεται η πρόθεση της κυβέρνησης να μετατρέψει όσες "πυραμίδες" μπορεί σε κανονικές ιδιωτικές τράπεζες, και να αποφύγει τη γενική κατάρρευση.

Οι πυραμίδες δεν αποτελούν ασφαλώς βαλκανική πρωτοτυπία. Ακόμα και σήμερα, εξακολουθούν να είναι από τις πιο συχνές μορφές οικονομικής απάτης στις ανεπτυγμένες χώρες. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναπτύξει ένα σοβαρό νομοθετικό και διοικητικό μηχανισμό για την αντιμετώπιση των πολυάριθμων μορφών που παίρνει αυτή η τόσο "δημοφιλής" απάτη, αλλά συχνά προσκρούουν στην πρωτοτυπία των εμπνεύσεων του "ιδρυτή" της πυραμίδας και στην ελπίδα των επενδυτών, ότι αυτοί μπορεί να "προλάβουν" και να εισπράξουν τα υπερβολικά κέρδη. Τελευταίο κρούσμα παρόμοιας απάτης εκδηλώθηκε ακόμα και μέσω Internet.
Με λίγα λόγια, ως "πυραμιδωτή επιχείρηση" ή "πυραμίδα", περιγράφεται ένα σύστημα συλλογής κεφαλαίου το οποίο προϋποθέτει μια ανεξάντλητη πηγή νέων πελατών (ή μελών ή καταθετών ή επενδυτών). Για να εξασφαλιστεί η εισροή νέων πελατών συνήθως επιβάλλεται στους παλιούς να συστήνουν νέους. Ο κάθε πελάτης πληρώνει ένα ποσό, το οποίο μοιράζεται ανάμεσα στην εταιρεία (για λειτουργικά έξοδα) και τους ανωτέρους του στην ιεραρχία της πυραμίδας. Ο ίδιος θα εισπράξει από τους κατωτέρους του, δηλαδή όσους στρατολογηθούν μετά από αυτόν.
Αυτά τα συστήματα είναι πάντοτε απατηλά, όχι επειδή ζητούν από τους πελάτες τους να στρατολογούν νέους, αλλά επειδή τους εξαπατούν, κρύβοντας ότι για να λειτουργήσει η λογική αυτής της επιχείρησης θα έπρεπε να στρατολογούνται συνέχεια νέοι πελάτες, πράγμα ανέφικτο. Η κατάρρευση της πυραμίδας είναι μαθηματικά βέβαιη. Μια πυραμίδα 9 επιπέδων, κάποιας επιχείρησης που απαιτεί από τα μέλη της να στρατολογούν άλλα έξι, θα απαιτούσε ολόκληρο τον πληθυσμό της Ελλάδας:

6
36
216
1.296
7.776
46.656
279.936
1.679.616
10.077.696

Παρόμοια μορφή απάτης είναι αυτή που πήρε το όνομα του πρώτου διδάξαντος: η "μέθοδος Πόνζι". Εδώ προϋποτίθεται η επίκληση κάποιας επένδυσης υπερβολικά κερδοφόρας. Συνήθως προβάλλεται κάποια πετρελαιοπηγή ή ένα ορυχείο ή κάποιο προνομιούχο οικόπεδο. Πολλές φορές η βάση της επένδυσης είναι υπαρκτή, άλλοτε φανταστική. Οι επενδυτές καλούνται λοιπόν να συμπληρώσουν το κεφάλαιο για να γίνει η οικονομική εκμετάλλευση της "ευκαιρίας". Κατά τη διάρκεια της συλλογής κεφαλαίου, ο ιδιοκτήτης πληρώνει με τα χρήματα των τελευταίων επενδυτών τους πρώτους, για να πείσει ότι οι αποδόσεις που υπόσχεται είναι ακριβείς.
Και στην Ελλάδα; Εδώ δεν υπάρχουν βέβαια οι ίδιες συνθήκες συσσώρευσης κεφαλαίου με τις άλλες βαλκανικές χώρες, και το τραπεζικό σύστημα είναι αρκετά ανεπτυγμένο για να μπορεί να αντιστέκεται στις πιέσεις των "θαυματουργών πυραμίδων". Τα πυραμιδωτά σχήματα που απασχολούν τη δημοσιότητα είναι συνήθως απλά "αεροπλανάκια" που δεν απευθύνονται σε "επενδυτές", αλλά σε "τζογαδόρους", γι' αυτό και δεν απασχολούν το Υπουργείο Εμπορίου, αλλά τον ΟΠΑΠ. Πιο χαρακτηριστική η περίπτωση του Joker 88, που έκανε θραύση στη Βόρεια Ελλάδα προτού φθάσει και στην Αθήνα. Η επιχείρηση υπόσχεται 18.000.000 στους παίκτες, φτάνει οι ίδιοι να πληρώσουν 25.000 και να στρατολογήσουν άλλους τρεις. Το μόνο που δεν λέει είναι ότι για να πάρει κάποιος τα 18.000.000 πρέπει το σύστημα, μετά απ' αυτόν, να εξαπλωθεί σε άλλους 4.782.969... Παρόμοιο ήταν το -επίσης "γερμανόφωνο"- Herz AS, το οποίο κατέρρευσε λίγους μήνες νωρίτερα.
Περισσότερο ενδιαφέρον έχουν οι περιπτώσεις των εταιρειών που συνοδεύουν την πυραμιδωτή δομή με κάποιου άλλου είδους δραστηριότητα. Στην περίπτωση του SόΕ έχει ως γνωστόν διαταχθεί έλεγχος για να διαπιστωθεί πώς περνούν τεράστια ποσά της εταιρείας στον έλεγχο του κ. Τροχανά και των στενών συνεργατών του. Αλλά στην Ελλάδα έχει πλέον εγκατασταθεί και η μεγαλύτερη αμερικάνικη εταιρία "πολυεπίπεδου (multi-level) μάρκετινγκ", η Amway. Το "πολυεπίπεδο μάρκετινγκ" και η διάκριση των νόμιμων από τις απατηλές μορφές του, θα μας απασχολήσει το προσεχές Σάββατο.

(Ελευθεροτυπία, 4/1/1997)