Στη βαλκάνια πατρίδα του κ. Παπαθεμελή
 
 

"Είθισται ο γενιτσαρισμός στην Ιστορία, και στην ελληνική και στην παγκόσμια, να δημιουργεί συνειδήσεις τυφλά φανατισμένων ανθρώπων''
     ΣΤΕΛΙΟΣ ΠΑΠΑΘΕΜΕΛΗΣ, (Βουλή, 21.11.1996)

ΣΑΝ ΧΘΕΣ, 28 Φεβρουαρίου του 1751, βασανίστηκε μέχρι θανάτου στο Γεντί Κουλέ μια δεκαεξάχρονη χριστιανή, που δεν ενέδωσε στις ασελγείς προτάσεις του Τούρκου φοροεισπράκτορα. Τόπος καταγωγής της, ένα μικρό χωριό έξω απ' τη Θεσσαλονίκη, η Οσσα. Στο κέντρο του χωριού δεσπόζει σήμερα η εκκλησία, αφιερωμένη στη μνήμη της κοπέλας, της "νεομάρτυρος Κυράννας". Τις πληροφορίες για το βίο και το μαρτύριο της Αγίας Κυράννας τις αντλούμε από ένα συναξάρι που συνέγραψε, όταν ήταν ακόμη μαθητής, ένας συντοπίτης της, Οσσαίος κι αυτός, ο Στέλιος Παπαθεμελής.

Επισκεφθήκαμε την Οσσα, αναζητώντας το κλίμα που εμφυσά στον Μακεδόνα πολιτικό τη γνωστή πολεμόχαρη διάθεση και τον εμπνέει στις βαλκανοφαγικές του προτάσεις. Θέλαμε να ιχνηλατήσουμε το περιβάλλον που του γέννησε τέτοια εχθρότητα προς τους βόρειους γείτονες. Η επίσκεψη μας επιφύλασσε μια ισχυρή έκπληξη.

Λίγα χιλιόμετρα έξω από τον Λαγκαδά, η Οσσα μπορεί σήμερα να θεωρηθεί ως προάστιο της Θεσσαλονίκης. Πολλοί κάτοικοί της ζουν και εργάζονται στη συμπρωτεύουσα και γυρίζουν στο χωριό μόνο για μια κυριακάτικη βόλτα. Καθώς την πλησιάζεις με το αυτοκίνητο, πληθαίνουν οι πινακίδες που διαφημίζουν την ταβέρνα "Βυσσώκα". Πρόκειται για το παλιό όνομα του χωριού. "Βίσοκ" σημαίνει στο σλαβικό ιδίωμα της Μακεδονίας, "ψηλός". Οπως μας εξηγεί ο Κώστας Μήτσας, παλιός πρόεδρος της κοινότητας, το όνομα αυτό δόθηκε στον οικισμό επειδή βρισκόταν σε κάποιο ύψωμα. "Αλλά και σήμερα τις τοποθεσίες του χωριού τις ονομάζουμε με τα παλιά, τα 'μακεδόνικα' ονόματα. Εδώ που ήταν μια βρύση, το λέμε 'μπούλτζα'. Εκεί που είχε ένα πηγάδι, το λέμε 'λάικα'."

Στο φιλόξενο κοινοτικό κατάστημα της Οσσας μας υποδέχεται ο πρόεδρος Γεώργιος Πασχάλης μαζί με τον προκάτοχό του. Στην παρέα προστίθεται σε λίγο ο πρεσβύτερος Θωμάς Φαρδής και ο δημοτικός σύμβουλος Βασίλης Αμπατζάς. "Το χωριό είναι αμιγώς ντόπιο, μόνο λίγοι Θρακιώτες ήρθανε μετά το '20", μας λέει ο πρόεδρος. Το στοιχείο αυτό επιβεβαιώνεται από την έκδοση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων ("Κατάλογος των προσφυγικών συνοικισμών Μακεδονίας με τας νέας ονομασίας", Θεσσαλονίκη 1928, σελ. 46) που αναφέρει εγκατάσταση 245 προσφύγων. "Στην περιοχή υπάρχουν πολλά ντόπια χωριά, όπως ο Σοχός, η Ξυλόπολη, ο Λαγκαδάς, το Κολχικό, το Ασβεστοχώρι, η Πεντάλοφος." "Γενικά, απ' ό,τι έχω ερευνήσει", προσθέτει ο κ. Μήτσας, "σ' όλη την περιοχή γύρω απ' τη Θεσσαλονίκη ξέρουν 'μακεδόνικα'. Τα ονόματα έχουν αλλάξει, αλλά οι παλιοί τα θυμούνται όλα."

Για την ετυμολογία του ονόματος δεν είναι όλοι σύμφωνοι. Αυτοί που επιθυμούν να λησμονήσουν τη σχέση του ονόματος με τη γλώσσα των ντόπιων, αποδίδουν το "Βυσσώκα" στην ύπαρξη πολλών...βυρσοδεψείων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ένα άρθρο στο περιοδικό "Μακεδονική ζωή", όπου το παλιό όνομα της Οσσας αναφέρεται μόνο ως "Βίρσκια" (Ελευθερίας Παπαδάκη "Η Οσσα από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα", τ. 209, 1983). Φυσικά υπάρχει η μνήμη των ντόπιων, αλλά και πολλές πηγές που δεν αμφισβητούνται. Ανάμεσά τους η "Μελέτη περί εξελληνισμού των ξένων τοπωνυμίων της Μακεδονίας" του ειδικευμένου διπλωμάτη Β.Κ. Κολοκοτρώνη (Εν Αθήναις 1925, σελ. 22), η οποία αναφέρεται σε αρχαίες τοποθεσίες και προτείνει: "Η Οσσα, τοποθετούμενη υπό των Η. και R.Kiepert παρά το χωρίον Βυσσώκα, όπερ θα ηδύνατο να λάβη το αρχαίον όνομα." Η πρόταση έγινε δεκτή.

Ομως η γλώσσα και τα ονόματα ενός τόπου δεν ξεχνιούνται από τη μια μέρα στην άλλη. Χρειάστηκε η απαγόρευση της γλώσσας κατά την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά και η τρομοκρατία της μετεμφυλιακής περιόδου για να επικρατήσουν οριστικά τα ελληνικά. "Οταν μιλάγαμε τη σλάβικη γλώσσα μας λέγανε κομμουνιστές και κινδυνεύαμε. Μέρα τη μέρα την ξεχάσαμε." Κανένας νέος στο χωριό δεν μιλάει την παλιά γλώσσα. Κι αν οι παλιότεροι τη χρησιμοποιούν, το κάνουν περισσότερο για να συνεννοούνται μεταξύ τους και να μην τους καταλαβαίνουν οι ξένοι. Μαζί με τη γλώσσα σβήνουν και τα παραδοσιακά τραγούδια και οι χοροί της περιοχής. "Αυτοί που μιλούν τα 'μακεδόνικα' στο δικό μας χωριό είναι μετρημένοι. Σε άλλα κοντινά χωριά τα μιλούν περισσότερο", μας εξηγεί ο κ. Πασχάλης.

Ο Ρήγας Φεραίος στην Οσσα

Η Βυσσώκα-Οσσα έχει δημοκρατική παράδοση. Το 55-65% των κατοίκων της ψηφίζει ΠΑΣΟΚ. Εχει σήμερα 600 περίπου κατοίκους (963 στην απογραφή) και 1800 ψηφοφόρους. Προπολεμικά επικρατούσαν οι φιλελεύθεροι (εκλογές 1936: Φιλελεύθεροι 54.3%, Λαϊκό Κόμμα 28.7%, Παλλαϊκό Μέτωπο 13.3%). Το 1946 οι Φιλελεύθεροι πήραν 42.8% και η Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων 49.2%. Το 1974, η Νέα Δημοκρατία πήρε 43.7%, η Ενωση Κέντρου 23.7%, το ΠΑΣΟΚ 19%, η Ενωμένη Αριστερά 12%. Το 1981 η Νέα Δημοκρατία έπεσε στο 20.6%, το ΠΑΣΟΚ έφτασε στο 62.5% και το ΚΚΕ στο 12.3%. Το 1990 η Νέα Δημοκρατία πήγε στο 31.6%, το ΠΑΣΟΚ στο 54.5% και ο Συνασπισμός στο 11.6%.

Ο σημερινός πρόεδρος θυμάται με περηφάνεια την εποχή του 1961: "Οταν έγιναν οι εκλογές της βίας και της νοθείας, εγώ προσέβαλα το κύρος τους και πέτυχα την επανάληψή τους. Τότε η Ενωση Κέντρου είχε πάρει 90%. Από το χωριό μας ξεκίνησε ο ανένδοτος του Γεωργίου Παπανδρέου".

Αναρωτιόμαστε αν οι συγχωριανοί του συμμερίζονται τις εθνικιστικές εξάρσεις του κ. Παπαθεμελή. Μας προλαβαίνει ο κ. Μήτσας: "Εμείς θέλουμε να είμαστε ένα ενιαίο κράτος με τα μακεδονικά κρατίδια, να γίνουμε μια ισχυρή χώρα για να μας υπολογίζουν. Να μην μπορούν οι Τουρκαλάδες να μας κάνουν καλά." Το όραμα του Ρήγα Φεραίου σε μια σύγχρονη εκδοχή; Η αλήθεια είναι ότι οι κάτοικοι δείχνουν απόλυτα συμφιλιωμένοι με το βαλκανικό περιβάλλον. Δεν έχουν άλλωστε τίποτα να κρύψουν. Ακόμα και όταν ζητούμε να δούμε τις φυλαγμένες παλιές εικόνες στην εκκλησία του Ταξιάρχη, κανείς δεν μας εμποδίζει να βρούμε τις δυο σλάβικες επιγραφές. "Οι περισσότερες παλιές εικόνες είναι γραμμένες στα ελληνικά", μας βεβαιώνει ο παπα-Θωμάς. Συμφωνεί και ο κ. Μήτσας: "Ακόμα κι αυτοί που φύγαν από δω και πήγαν στη Βουλγαρία είχαν εικόνες απ' το χέρι του ίδιου αγιογράφου. Οι παλιοί δεν νοιάζονταν, γιατί ήταν αγράμματοι. Ομως, όπως μου έχει πει η γιαγιά μου, το Ευαγγέλιο το διάβαζαν στα 'μακεδόνικα'." "Εδώ σκοτώθηκαν το 1907-1908 για τη γλώσσα, με τον παπα-Γιώργη", συμπληρώνει ο παπα-Θωμάς.

Από την περίοδο των βαλκανικών πολέμων, το χωριό τάχθηκε με το μέρος των "πατριαρχικών", δηλαδή των Ελλήνων. Το 1913 κάτοικοι της Βυσσώκας συμμετείχαν με συντοπίτες τους από τον Σοχό και την Μπέροβα στην καταστροφή της κομιτατζήδικης Ζάροβας. Η γλώσσα δεν ήταν ούτε το αποκλειστικό ούτε το κύριο κριτήριο της τοποθέτησης του μακεδονικού πληθυσμού με την πλευρά της Ελλάδας ή της Βουλγαρίας. Σήμερα η γλώσσα θα μπορούσε να παίξει κάποιο άλλο ρόλο. "Αν πάει κάποιος απ' τον Σοχό στα Σκόπια μπορεί άνετα να συνεννοηθεί", παρατηρεί ο Κώστας Μήτσας. "Αλλά κι εγώ παρακολουθώ εκπομπές από τη Σόφια στην τηλεόραση." Η παράδοση μπορεί και να ενώνει, όχι μόνο να προκαλεί πολέμους και διενέξεις. "Υπάρχουν βέβαια κάποιες διαφορές. Στα Σκόπια, αν θέλουν να πουν 'στη Θεσσαλονίκη' λένε 'βοφ Σόλουν'. Στη Σόφια λένε 'βαφ Σόλουν'. Εδώ λέμε 'ου Σουλούν'." "Κι εμείς οι Βλάχοι μπορούμε να συνεννοηθούμε άνετα στη Ρουμανία", συμπληρώνει ο παπα-Θωμάς. "Ο θείος μου στην Ξάνθη μιλούσε άνετα με τον επικεφαλής μιας ομάδας με μαζορέτες που ήρθαν από τη Ρουμανία για τις απόκριες. Αλλά δεν υπάρχει Βλάχος που να μην είναι εθνικόφρων. Να μην παρεξηγηθούμε όμως. Εννοώ πατριώτης, όχι εθνικόφρων με την παλιά έννοια."

Επιστρέφουμε στη Θεσσαλονίκη με τη βεβαιότητα ότι τα πράγματα είναι πολύ πιο απλά όταν τα βλέπεις από κοντά και με ψύχραιμο μάτι. Οι κάτοικοι της Οσσας δεν έχουν καμιά διαφορά με τους υπόλοιπους Ελληνες πολίτες. Ομως διεκδικούν κι αυτοί το δικαίωμα της μνήμης και της ιστορίας. Και η ιστορία αυτή - η σύγχρονη βαλκανική ιστορία - δεν χωράει στο καλαπόδι της τρέχουσας εθνικοφροσύνης, είτε το θέλει είτε όχι ο κ. Παπαθεμελής.

(Ελευθεροτυπία, 1/3/1997)