Μνημεία ενός κατώτερου Θεού
 

"Βομβιστική επίθεση με στόχο την ελληνοτουρκική προσέγγιση. Ζημιές 5 εκατομμυρίων δρχ. σε χαμάμ στον Τίρναβο"
     ("Εξουσία" 7/5/97)

Για δεύτερη φορά μέσα στο τελευταίο εξάμηνο, αρχαιολόγοι από την Ελλάδα και την Τουρκία συσκέπτονται αυτές τις μέρες για την εξεύρεση καλύτερων τρόπων προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της περιοχής. Αντικείμενο των εργασιών του 4ου συνεδρίου για τη συντήρηση των μνημείων της Μεσογείου, που ξεκίνησε την Τρίτη στη Ρόδο και τελειώνει τις εργασίες του αύριο, είναι η προώθηση της συνεργασίας ανάμεσα σε ιδρύματα και φορείς διαφορετικών χωρών για την προστασία των καταλοίπων του παρελθόντος που αποτελούν κληρονομιά ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Αναλόγου ενδιαφέροντος ήταν και η συνάντηση, στα μέσα του περασμένου Μαρτίου στην Αθήνα, των Ελλήνων και Τούρκων αρχαιολόγων και αρχιτεκτόνων που μετέχουν στα αντίστοιχα εθνικά τμήματα του Διεθνούς Συμβουλίου Μνημείων και Τοποθεσιών (ICOMOS). Οπως πληροφορούμαστε άλλωστε από τα πρόσφατα ρεπορτάζ, ανάμεσα στα προγράμματα που βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη είναι ένα πρωτόκολλο τετραετούς επιστημονικής συνεργασίας ανάμεσα στο ΕΜΠ και τα Πανεπιστήμια του Βοσπόρου (Κων/λη) και του Πρίνστον (ΗΠΑ) για τη συντήρηση της Αγια-Σοφιάς. Μιλώντας στους 300 συνέδρους της Ρόδου, ο Τούρκος καθηγητής Αχμέτ Τσακμάκ δε δίστασε άλλωστε να υπενθυμίσει ότι, σε πείσμα των ισλαμικών κύκλων της πατρίδας του, "αυτό το κτίσμα με τους 15 αιώνες ζωή, πρέπει να παραμείνει μουσείο του ανθρώπινου πολιτισμού και να μη μετατραπεί σε θρησκευτικό χώρο".
Δυστυχώς, οι αντιλήψεις αυτές πολύ απέχουν από το να είναι καθολικές. Δεν είναι μονάχα οι φανατικοί ισλαμιστές της γειτονικής μας χώρας που θέλουν να ξαναδούν την Αγια-Σοφιά να ξαναλειτουργεί ως χώρος της δικής τους λατρείας. Την περασμένη Δευτέρα είχαμε στον Τίρναβο τη βομβιστική ενέργεια εναντίον του ιστορικού χαμάμ της πόλης. Σύμφωνα με τις εκεί αστυνομικές αρχές, η έκρηξη (που προκλήθηκε από εκρηκτική ύλη 500 gr. πυροδοτημένη με βραδύκαυστο φιτίλι) αποτελεί έργο εθνικιστικών κύκλων. Δημοσιεύματα του Τύπου ("Απογευματινή" & "Εξουσία" 7/5/97) τη συνδέουν μάλιστα με την επικείμενη (23/5) επίσκεψη στο νομό του δημάρχου της πόλης Ουργκούπ (τέως Προκόπι) της Καππαδοκίας, με την οποία έχει `αδελφοποιηθεί' πρόσφατα η Λάρισα - αδελφοποίηση που, όπως θα θυμούνται οι αναγνώστες, είχε προκαλέσει τους δημόσιους μύδρους στελεχών του Υπουργείου Εξωτερικών.

"Μνημειοκτονία"

Η επιλογή του συγκεκριμένου μνημείου -που χρονολογείται απ'το 18ο αιώνα, αναπαλαιώθηκε πρόσφατα και χρησιμοποιούνταν ως πολιτιστικό κέντρο- ως στόχου της `συμβολικής' αυτής ενέργειας, είναι χαρακτηριστικό δείγμα του τρόπου με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι απανταχού εθνικιστές ο,τιδήποτε θυμίζει το κομμάτι εκείνο της ιστορίας του τόπου τους που δε συνάδει με τη μονόχρωμη, προκρούστεια λογική των ιδεών τους. Η καταστροφή των καταλοίπων του "προβληματικού" παρελθόντος αποτελεί μια ιδιαίτερη εκδοχή "εθνοκάθαρσης", δευτερεύουσα βέβαια και ευτυχώς πολύ λιγότερο οδυνηρή από την εξολόθρευση κι εκτόπιση των ζωντανών εκπροσώπων του "Αλλου", εξίσου όμως υπαρκτή σε όλα τα εθνικά κράτη -μηδέ του δικού μας εξαιρουμένου.
Αποκορύφωμα αυτής της αντίληψης υπήρξε, ως γνωστόν, η συστηματική `μνημειοκτονία' που συνόδευσε τις επιχειρήσεις της καθεαυτό εθνοκάθαρσης στη διάρκεια του πρόσφατου γιουγκοσλαβικού πολέμου. Ιδιαίτερα στην περίπτωση της πολυπολιτισμικής Βοσνίας, η μαζική και εσκεμμένη καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς του "εχθρού" πήρε τέτοια έκταση, που υποχρέωσε την UNESCO να εκφράσει δημόσια, τον Ιούλιο του 1992 (τρείς μόλις μήνες από την έναρξη των εχθροπραξιών), την ανησυχία της για το φαινόμενο. Τόσο ριζικές "λύσεις" αποτελούν ωστόσο μια μονάχα -τη θεαματικότερη- πλευρά του φαινομένου. Συνήθως η εξάλειψη του ίχνους των "άλλων" πάνω στον εθνικό χώρο γίνεται με πολύ λιγότερο δραστικές μεθόδους, ακόμα και με την απλή παράλειψη εκδήλωσης ενδιαφέοντος για τη σωτηρία του. Οταν μάλιστα αυτό συνδυαστεί με τη γενικότερη στενότητα των διαθέσιμων πόρων για πολιτιστικά θέματα αυτού του είδους, ακόμα και η απόδοση (εξατομικευμένων) ευθυνών αρχίζει να γίνεται δύσκολη υπόθεση.
Αρκεί να υπενθυμίσουμε εδώ τις περιπέτειες κάποιων μουσουλμανικών μνημείων της ελληνικής επικράτειας. Το Βαλιδέ Τζαμί της Επάνω Σκάλας στη Μυτιλήνη, διατηρητέο από το 1981, παραμένει έκτοτε με τις σκαλωσιές (μοναδική αλλαγή, η αντικατάσταση με μεταλλικές των ξύλινων, όταν αυτές κατέρρευσαν το Δεκέμβριο του 1991). Ακόμα προβληματικότερη είναι η επιβίωση του μιναρέ του Αγίου Νικολάου της Σπλάντζιας, στα Χανιά (διατηρητέο του 17ου άι), η αναστήλωση του οποίου εκκρεμεί εδώ και 30 πάνω-κάτω χρόνια. "Οι αρμόδιοι", διαβάζουμε στην τοπική εφημερίδα `Χανιώτικα Νέα' (30/7/95), "προφανώς έχουν βαλθεί να τον δουν να σωριάζεται στη γύρω περιοχή, για να μετρούν κεφάλια σπασμένα και όχι μόνον. Θα είναι ικανοποιημένοι γιατί δεν θα είναι -ώς θα έπρεπε- τα δικά τους".
Σε εντελώς αντίθετη κατεύθυνση ήταν οι κινητοποιήσεις της ίδιας εποχής (Ιούνιος 1995) στην Ελασσόνα, όταν το δημοτικό συμβούλιο της πόλης αποφάσισε την αναστήλωση του τοπικού τζαμιού. Με σκεπτικό ότι "δεν μπορούμε να μιλάμε για ανακαίνιση ενός τουρκικού τζαμιού, σε μια περίοδο που οι Ελληνοτουρκικές σχέσεις περνάνε κρίση", η εθνικόφρων αντιπολίτευση και κάποιοι τοπικοί φορείς συγκρότησαν συντονιστική επιτροπή, εξέδωσαν ανακοινώσεις και πραγματοποίησαν συλλαλητήριο υπέρ της εγκατάλειψης του τεμένους στη φθορά του πανδαμάτορος χρόνου.

"Αλλαγή χρήσεως"

Σαφώς προτιμότερη από την καταστροφή, η διατήρηση των μνημείων με αλλαγή της χρήσης τους, έχει κι αυτή αρκετά συχνά τα προβλήματά της. Ολοι θυμόμαστε τις αλήστου μνήμης σκηνές στη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης, όταν παρεκκλησιαστικοί κύκλοι διαμαρτύρονταν για την τέλεση μουσικής εκδήλωσης στο χώρο. Γνωστές είναι επίσης οι κραυγές αγανάκτησης της Ιεράς Συνόδου της χώρας μας για την απόφαση του δήμου της Κωνσταντινούπολης να επιτρέψει τη διενέργεια καλλιστείων στο χώρο του πάλαι ποτέ ναού της Αγίας Ειρήνης, που αποτελεί από το 1453 τμήμα των ανακτόρων του σουλτάνου (Τοπ Καπί) και τις τελευταίες δεκαετίες έχει μετατραπεί σε πολιτιστικό-εκθεσιακό κέντρο (Σεπτ.94). Πώς όμως θα ένοιωσαν οι εκπρόσωποι των μουσουλμανικών χωρών στο Διεθνές Συμβούλιο Ελαιόλαδου, που πραγματοποιήθηκε το Μάιο του 1995 στο Μόλυβο της Λέσβου, όταν διαπίστωσαν ότι οι εργασίες ελάμβαναν χώρα στο παλιό τέμενος της κωμόπολης, που σήμερα έχει μετατραπεί σε συνεδριακό κέντρο; Και τι θα σκεφτεί ένας τρίτος όταν δει δυό από τα τρία τεμένη της Χίου να έχουν μετατραπεί, αντίστοιχα, σε αποθήκη και (άτυπο) σκουπιδότοπο, το μαυσωλείο ενός οθωμανού άρχοντα στα Χανιά (γνωστό ως "Κουμπές") να στεγάζει ιδιωτική κατοικία και ψησταριά, το δε Γυαλί Τζαμί της Μυτιλήνης γραφεία αντιπροσωπείας φρούτων; Τουλάχιστον αυτό το τελευταίο γλύτωσε την τύχη του μολυβδοσκέπαστου Γενί Τζαμί της ίδιας πόλης, η στέγη του οποίου πουλήθηκε σαν πρώτη ύλη πριν από κάμποσα χρόνια για μερικά χιλιάρικα...
Θα μπορούσε εδώ να αντιτείνει κανείς ότι όλες αυτές οι ιστορίες αφορούν δημιουργήματα μικρότερης σημασίας, που με τίποτα δε μπορούν να συγκριθούν με το καύχημα της βυζαντινής τέχνης. Ισως είναι κι έτσι. Ομως η καταστροφή των "ξένων" μνημείων της χώρας μας δεν περιορίζεται σε τζαμιά και χαμάμ, αλλά περιλαμβάνει και κάποια μνημεία με κεντρική θέση στους αντίστοιχους πολιτισμούς. Ενα παράδειγμα αφορά το μαυσωλείο του Γαζή Εβρενός, του πρωτεργάτη των οθωμανικών κατακτήσεων στην Ευρώπη, στα Γιαννιτσά. Ιερός τόπος προσκυνήματος για τους μουσουλμάνους και ταυτόχρονα καλλιτεχνικό μνημείο, περιγράφεται με θαυμασμό από το διάσημο περιηγητή του ΙΖ' άι. Εβλιγιά Τσελεμπή, απόσπασμα από την αφήγηση του οποίου παραθέτουμε σε διπλανή στήλη · σε υποσημείωση του επιμελητή της ελληνικής έκδοσης, Β. Δημητριάδη, διαβάζουμε ότι "το κτίριο όπου βρισκόταν ο τάφος του Γαζή Εβρενός σώζεται και σήμερα (1973) και έχει ενσωματωθεί στο κτίριο ενός εκκοκιστηρίου". Σχόλιον ουδέν.
Ακόμα τραγικότερη ήταν η μοίρα του εβραϊκού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης, του σημαντικότερου και πιο ενδιαφέροντος όλων των σεφαρδίτικων κοινοτήτων της Ανατολής. Εκτεινόμενο σε έκταση 358 στρεμμάτων, περιλάμβανε πάνω από 300.000 επιτύμβιες πλάκες που κάλυπταν ολόκληρη την ιστορία της κοινότητας, από την εγκατάστασή της στην πόλη, το 1492, μέχρι την εξολόθρευσή της, το 1943. Η καταστροφή του, με απόφαση των ελληνικών κατοχικών αρχών της πόλης, έγινε τους τελευταίους μήνες πριν από την οριστική εκτόπιση των μελών της κοινότητας στα χιτλερικά στρατόπεδα. "Προτού οδεύσουν προς την ιδικήν των εξολόθρευσιν", διαβάζουμε στο λεπτομερέστερο χρονικό της καταστροφής ("In Memoriam", Θεσ/νίκη 1974, σ.417), "οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης είδαν να εξαφανίζεται ώς και η μνήμη των νεκρών των".
 

(Ελευθεροτυπία, 10/5/1997)