"Τσιγγανολογία" χωρίς Τσιγγάνους

Δύο διήμερα, δύο διαφορετικές προσεγγίσεις της εκπαίδευσης των τσιγγανόπουλων. Το πρώτο, διοργανώθηκε στις 6 και 7 Μαρτίου στο 4ο δημοτικό σχολείο Ανω Λιοσίων από το Σύλλογο Εκπαιδευτικών Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης "Δ. Γληνός" με τίτλο "Κυρίαρχα πολιτισμικά πρότυπα και μειονότητες στην εκπαίδευση. Εναλλακτικές εκπαιδευτικές προοπτικές". Ηταν μια χαμηλόφωνη αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσπάθεια να εντοπιστούν τα προβλήματα και να αναζητηθούν λύσεις στα χρόνια προβλήματα της εκπαίδευσης των Τσιγγάνων από ανθρώπους που έχουν άμεση εμπειρία του ζητήματος.
Το δεύτερο, με τον πομπώδη τίτλο "Πρώτο Πανελλήνιο Συνέδριο. Οι Τσιγγάνοι μπροστά στο 2.000", πραγματοποιήθηκε στις 13 και 14 Μαρτίου στην αίθουσα τελετών του Ευγενίδειου Ιδρύματος με προέδρους της μεν Επιστημονικής Επιτροπής την αναπληρώτρια καθηγήτρια Μαρία Τζάνη, της δε Οργανωτικής του Επιτροπής τον σχολικό σύμβουλο Γεώργιο Ματούλα. Η προϊστορία του δεύτερου αυτού συνεδρίου είναι γνωστή στους αναγνώστες της στήλης, όπως παλιός γνώριμός τους είναι και ο "τσιγγανολόγος" κ. Ματούλας, πρόεδρος του Ινστιτούτου Τσιγγάνικων Μελετών Ελληνικού Χώρου (ΙΤΣΜΕΧ).
Θυμίζουμε επί τροχάδην ότι ο Γ. Ματούλας μάς έχει εκφράσει κατά τον πλέον ρητό τρόπο τις ρατσιστικές του απόψεις ("στον κοινωνικό ρατσισμό στηρίζεται η προκοπή", "Ε" 14/2/1996), οι οποίες εξάλλου έχουν αποτυπωθεί και σε δημοσιευμένα κείμενά του για τα "φυλετικά" χαρακτηριστικά των Τσιγγάνων ("Ε" 24/10/1998). Εξίσου σαφής υπήρξε η τοποθέτησή του ως προς τη χρησιμότητα ενός εκπαιδευτικού γκέτο για τα τσιγγανόπουλα. Να σημειώσουμε ακόμη ότι, όταν δημοσιοποιήσαμε τις ιδέες του κυρίου συμβούλου, οι αρμόδιοι έσπευσαν να διαφοροποιηθούν και να διατρανώσουν την πίστη τους στις αρχές της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης: το υπουργείο Παιδείας ανακάλεσε την άδεια που του είχε παραχωρήσει για την πραγματοποίηση σχετικής έρευνας (31/12/1996), ο ειδικός γραμματέας Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης Δ. Χαλκιώτης κατήγγειλε την όποια εκπαιδευτική "γκετοποίηση" των τσιγγανοπαίδων, ενώ ο γενικός γραμματέας Νέας Γενιάς Π. Σφηκάκης μας δήλωσε ότι κατόπιν των αποκαλύψεων αυτών θα παραστεί, αλλά δεν θα συνδιοργανώσει με τον κύριο Ματούλα και την κυρία Τζάνη το προγραμματιζόμενο τότε συνέδριο (31/10/1998).

Ερήμην των υποκειμένων

Ο χρόνος κύλησε και οι "διαπολιτισμικές" ευαισθησίες ξεθώριασαν. Το θερμό μήνυμα του Δ. Χαλκιώτη τη δεύτερη ημέρα του συνεδρίου των "τσιγγανολόγων" υπήρξε γλαφυρή απόδειξη της διγλωσσίας των αρμοδίων, όταν επιλέγουν να μην αφήσουν κανέναν παραπονεμένο. Ας μην επιμείνουμε. Περισσότερο νόημα έχει να σταθούμε στο ύφος και το περιεχόμενο των δύο διοργανώσεων και να ακούσουμε τις απόψεις ανθρώπων που τις παρακολούθησαν και ασχολούνται συστηματικά με την εκπαίδευση των τσιγγανοπαίδων. Για το θέμα συνομιλήσαμε με τη φιλόλογο Εύα Πολίτου, την επιμελήτρια κοινωνικής πρόνοιας Μαρία Δημητρίου και τον κοινωνιολόγο Γιάννη Γεωργίου, ζητώντας τους να συγκρίνουν και να σχολιάσουν τις δύο συναντήσεις:
"Το συνέδριο που διοργανώθηκε από το σύλλογο δασκάλων Δ. Γληνός, αν και μικρότερο, είχε μεγάλύτερο ενδιαφέρον", εξηγεί ο Γ. Γεωργίου. "Με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι παρεμβάσεις ήταν γόνιμες. Και μπορώ να πω ότι ήταν μια ειλικρινής προσπάθεια, μια σοβαρή αναζήτηση των εμποδίων που συναντά η εκπαίδευση των τσιγγανοπαίδων. Το δεύτερο συνέδριο, παρά τη συμμετοχή κρατικών φορέων και το μεγαλύτερο μέγεθός του, υπήρξε ένα συνέδριο-παρωδία, όπου το ζητούμενο ήταν να ισοπεδωθεί και να καταρρακωθεί η τσιγγάνικη ταυτότητα. Θα έλεγα ότι το συνέδριο αυτό ήταν ένα χαστούκι στο πρόσωπο μας, το πρόσωπο των Τσιγγάνων, αλλά και των εκπαιδευτικών. Στην ουσία μάς αφαίρεσαν το λόγο".
Διαφορετική λογική επικράτησε στην πρώτη συνάντηση, από την οποία δεν αποκλείστηκαν οι τσιγγάνοι ομιλητές: "Είναι ενδεικτικό ότι στο συνέδριο του Γληνού κλήθηκαν τόσο η Μαρία Δημητρίου όσο και ο Γιάννης Γεωργίου", διευκρινίζει η Εύα Πολίτου. "Στο δεύτερο, όταν ο Γιάννης Γεωργίου ρώτησε γιατί δεν συμμετείχαν περισσότεροι Τσιγγάνοι, πήρε από την κυρία Τζάνη την απάντηση ότι το συνέδριο ανακοινώθηκε στα σχολεία και στον Τύπο. 'Κάναμε όπως κάνουν οι άνθρωποι', του είπε. Αξίζει να δούμε πώς ορίζεται ο 'άνθρωπος' και πώς από τη συνάντηση αποκλείστηκε έτσι το ίδιο το υποτιθέμενο υποκείμενό της. Εξάλλου και το περιοδικό του ΙΤΣΜΕΧ ονομάζεται 'Τσιγγάνικος Λόγος'. Μόνο που δεν πρόκειται για το λόγο των Τσιγγάνων, αλλά για λόγο περί των Τσιγγάνων. Στο συνέδριο εμφανίστηκαν κατόπιν προσκλήσεως δύο μόνο Τσιγγάνοι, εκ των οποίων ο ένας για να μας διαβάσει ποιήματά του". "Δύο τσιγγάνοι επιστήμονες υπήρχαν στο συνέδριο και από τους δύο αφαιρέθηκε ο λόγος", συμπληρώνει η Μαρία Δημητρίου. "Και ήταν πολύ προσβλητική η κυρία Τζάνη, ειδικά προς τον Γιάννη Γεωργίου, τον οποίο έστειλε ακόμη και στον ψυχίατρο, απλώς και μόνον επειδή της ζήτησε το λόγο. Ενώ, όμως, του απαγορεύτηκε να μιλήσει, μια καθηγήτρια ανέλαβε -ως καθ' ύλην αρμόδια- να παρουσιάσει στοιχεία από το βιβλίο του, αποκαλώντας τον μάλιστα λανθασμένα Ιωάννου".
Το επόμενο ερώτημα είναι προφανές: Ποιοι οι στόχοι του συγκεκριμένου συνεδρίου; "Οι διοργανωτές του θέλησαν να κατασκευάσουν τον Τσιγγάνο όπως τον αντιλαμβάνονται", σημειώνει ο Γιάννης Γεωργίου. "Και τον αντιλαμβάνονται ως περιθωριακό, ενδεή, χρήζοντα φιλανθρωπίας. Η εικόνα αυτή προκύπτει από τις περισσότερες εισηγήσεις, οι οποίες αναφέρθηκαν στον Τσιγγάνο ως πρόβλημα. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, όλοι οι ομιλητές επιχείρησαν να υποστηρίξουν ότι άλλο πράγμα οι Τσιγγάνοι στην Ελλάδα και άλλο οι υπόλοιποι Ελληνές".
"Ο σύγχρονος εκπαιδευτικός λόγος αρέσκεται να ασχολείται με τη διαφορετικότητα", συνεχίζει η Εύα Πολίτου. "Πριν από πέντε μόλις χρόνια, οι πανεπιστημιακοί που ασχολούνταν με αυτό που ονομάζουμε διαπολιτισμική εκπαίδευση δεν ξεπερνούσαν τους τρεις. Σήμερα, το θέμα διεκδικείται από τους πάντες. Εκτός αυτού, υπάρχει και το ζήτημα της ένταξης των τσιγγανοπαίδων: αν ενταχθούν ως κανονικοί μαθητές και οι δάσκαλοί τους αντιμετωπιστούν ως κανονικοί δάσκαλοι, τότε δεν θα χρειάζονται πια οι μεσολαβητές του 'τσιγγάνικου λόγου'. Γι' αυτό και ήταν σημαντικό για μας το συνέδριο του Γληνού. Γιατί έθεσε το ζήτημα της παράκαμψης των 'εκ του προχείρου' ενδιαμέσων μεταξύ εκπαιδευτικού κόσμου και Τσιγγάνων, χωρίς ωστόσο να αναγορεύσει σε 'ήρωες' δασκάλους, διευθυντές σχολείων και σχολικούς συμβούλους, επειδή 'ανέχονται' τους Τσιγγάνους και 'καταδέχονται' να ασχοληθούν μαζί τους".

Η αμφισβήτηση της συνεκπαίδευσης

Με την έννοια αυτή, τι σχέση έχουν με τους ίδιους τους Τσιγγάνους πρωτοβουλίες όπως το ΙΤΣΜΕΧ του κυρίου Ματούλα; "Ενώ οι Τσιγγάνοι αγωνίζονται να πάρουν την υπόθεσή τους στα χέρια τους, κινήσεις όπως αυτή γίνονται για τους Τσιγγάνους, αλλά χωρίς τους Τσιγγάνους, ερήμην τους", υπογραμμίζει ο Γιάννης Γεωργίου. "Το σκεπτικό είναι το γνωστό: οι Τσιγγάνοι είναι αγράμματοι, οπότε δεν έχουν τη δυνατότητα να ασχοληθούν οι ίδιοι με τα προβλήματά τους ή να εκφράσουν την άποψή τους γι' αυτά". "Από τα περισσότερα προγράμματα δεν φτάνει τίποτε σε συτό που συνήθως ονομάζουνε ομάδα-στόχο, δηλαδή σε εμάς", συμπληρώνει η Μαρία Δημητρίου. "Και τίποτε δεν φτάνει στα παιδιά, στα οποία όλοι αναφέρονται. Σαφώς και έχουν αυξηθεί οι εγγραφές τσιγγανόπουλων στο σχολείο. Αλλά κανείς δεν μας λέει τι γίνεται από εκεί και πέρα: πόσα παραμένουν στο σχολείο και με τι εφόδια".
Ποια είναι, όμως, η στάση της πολιτείας και των φορέων της απέναντι στην πραγματικότητα που τείνει να διαμορφωθεί; Μας απαντά ο Γιάννης Γεωργίου: "Το συνέδριο του κυρίου Ματούλα συνδιοργάνωσαν και κρατικοί φορείς: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Δυτικής Αττικής και ΔΟΕ. Τη δεύτερη μάλιστα ημέρα εμφανίστηκε και ο κατεξοχήν αρμόδιος, ο γραμματέας Διαπολιτισμικής κ. Χαλκιώτης, ο οποίος υποστήριξε με θέρμη το συνέδριο, ευχόμενος την επόμενη φορά να είναι πανευρωπαϊκό".
Η στάση αυτή του κ. Χαλκιώτη προβληματίζει και την Εύα Πολίτου: "Αναρωτιόμαστε πώς ο - μέσω του ΥΠΕΠΘ- υπεύθυνος ενός προγράμματος, στο οποίο συμμετέχουμε και εμείς, και που έχει ως αρχές ότι η φυλή είναι μια αυθαίρετη έννοια, ότι οι Τσιγγάνοι πρέπει να έχουν λόγο και ότι η συνεκπαίδευση είναι απαραίτητη, πώς λοιπόν ο ίδιος άνθρωπος χαιρετίζει και προσυπογράφει ένα συνέδριο που μιλά συνέχεια για φυλή και χωριστά σχολεία, ζητώντας συγγνώμη που δεν εμφανίστηκε από την πρώτη ημέρα".
Πόσο συχνά διατυπώνονται εντέλει απόψεις κατά της συνεκπαίδευσης; "Το σχετικό ερώτημα είχε διατυπωθεί και σε προηγούμενο συνέδριο", θυμίζει η Εύα Πολίτου. "Οταν ο Χρήστος Λάμπρου, της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Τσιγγάνων, τοποθετήθηκε εκεί υπέρ της συνεκπαίδευσης και αναρωτήθηκε γιατί επανέρχεται συνεχώς το θέμα, η κυρία Τζάνη του απάντησε ότι η συνεκπαίδευση είναι ένα ερώτημα. Το ίδιο 'ερώτημα' τέθηκε εκ νέου". Μήπως, όμως, η συνεκπαίδευση κινδυνεύει και από εξωεκπαιδευτικούς παράγοντες; "Εχουμε παραδείγματα αντίδρασης από τοπικές κοινωνίες που εμπόδισαν τα τσιγγανόπουλα να πάνε στο σχολείο", τονίζει ο Γιάννης Γεωργίου. "Συχνά είναι πολιτικοί οι λόγοι της υποστήριξης των χωριστών σχολείων", συνεχίζει η Μαρία Δημητρίου. "Οταν κάποιος θέλει να μη δυσαρεστήσει τους ψηφοφόρους του, Τσιγγάνους και μη, τότε το χωριστό σχολείο μπορεί να του λύσει το πρόβλημα: οι μη Τσιγγάνοι ικανοποιούνται που τα παιδιά τους δεν έρχονται σε επαφή με τσιγγανόπουλα και ο πολιτευτής μπορεί να πει στους Τσιγγάνους ότι τους έκανε σχολείο για τα δικά τους παιδιά".
Σε μια άλλη πτυχή της υπόθεσης αναφέρεται η Εύα Πολίτου: "Πρέπει να σημειωθεί ότι, όταν μια μεγάλη ομάδα Τσιγγάνων αρχίζει να πηγαίνει στο σχολείο, τότε το σχολείο αυτό αρχίζει να υιοθετεί διαφορετικούς τρόπους λειτουργίας. Παύει να είναι σχολείο: δεν τηρούνται τα διαλείμματα, γιατί δήθεν οι Τσιγγάνοι είναι χαλαροί, οι δάσκαλοι έχουν τη δυνατότητα να καθυστερούν χωρίς έλεγχο, ο προϊστάμενος μπορεί ακόμη και να μην το ανοίξει πριν από τον Νοέμβριο, όταν φθάσει και ο τελευταίος αναπληρωτής".
Στο κλίμα αυτό, πώς αντιμετωπίζονται εντέλει οι Τσιγγάνοι από τους "μελετητές" τους; Η θέση του Γιάννη Γεωργίου είναι σαφής: "Στα περισσότερα προγράμματα μας χρησιμοποιούν, γιατί οφείλουν να παρουσιάσουν και κάποιους Τσιγγάνους. Ισχύουν, ωστόσο, δύο άξονες: η εγγραμματοσύνη και η προφορικότητα. Οι 'εγγράμματοι' αντλούν απλώς πληροφορίες από τους Τσιγγάνους, γίνονται στην πραγματικότητα επιβήτορες της προφορικότητας. Ενώ οι Τσιγγάνοι είναι οι ουσιαστικοί δημιουργοί κάθε δουλειάς αυτού του τύπου, η συνεισφορά τους αποκρύπτεται. Η κατάσταση αυτή πρέπει να αλλάξει". Το παράδειγμα που αναφέρει η Εύα Πολίτου εικονογραφεί με τον καλύτερο τρόπο τη συστηματική αυτή εκμετάλλευση που υφίστανται οι Τσιγγάνοι: "Πρόσφατα παρουσιάστηκε ελληνοτσιγγάνικο λεξικό από κάποιον που δεν γνωρίζει τη γλώσσα. Ολοι εκείνοι που του έχουν δώσει πληροφορίες εμφανίζονται απλώς στις ευχαριστίες, ορισμένοι μάλιστα έχουν παραλειφθεί εντελώς".

 

(Ελευθεροτυπία, 3/4/1999)