Ιστορία μου αμαρτία σου

"Διαφώνησε ο Αρσένης και έτσι έσωσε την ιστορία μας"
        ("Το Παρόν", 31/10/1999)

Μέρες τώρα, τα σχολικά βιβλία της ιστορίας βρίσκονται και πάλι στο επίκεντρο μιας παθιασμένης -όσο και απίστευτα αφελούς- διαμάχης, επαναφέροντας στην επικαιρότητα μια υπόθεση που και τον περασμένο Αύγουστο είχε δώσει λαβή σε εξίσου κινδυνολογικές πρωτοσέλιδες κορόνες. Τότε, το "Παρόν" αποκάλυπτε ένα "έγγραφο εθνικής ντροπής" που έφερε την υπογραφή του Γιάννου Κρανιδιώτη και, εν όψει του δεύτερου γύρου των ελληνοτουρκικών συνομιλιών, πρότεινε "την από κοινού καταγραφή των αρνητικών στοιχείων των σχολικών βιβλίων ιστορίας και σε μεταγενέστερο στάδιο την προσπάθεια απάλειψής τους" (22/8/1999). Τώρα, η είδηση επανήλθε με πρωτοσέλιδο των "Νέων" ("Ελεγχος από μεικτή επιτροπή. Ξαναδιαβάζουν τα βιβλία ιστορίας Ελλάδας-Τουρκίας"): το σχετικό κείμενο αναφερόταν στην ολοκλήρωση του τρίτου γύρου του ελληνοτουρκικών διαλόγου για τα θέματα της λεγόμενης χαμηλής πολιτικής και απέδιδε σε διπλωματικές πηγές την πληροφορία ότι οι δύο πλευρές συμφώνησαν να δημιουργηθεί μεικτή επιτροπή εμπειρογνωμόνων που θα ελέγξει τα βιβλία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στα μαθήματα ιστορίας, γεωγραφίας και περιβάλλοντος (26/10/1999).
Αλλο που δεν ήθελαν οι καθ' έξιν ανησυχούντες για τα αιωνίως απειλούμενα εθνικά δίκαια. Μέσα σε ελάχιστο διάστημα, οι εφημερίδες πλημμύρισαν με τις αγανακτισμένες φωνές τους: τα πραγματικά γεγονότα της ιστορίας μας θα αποσιωπηθούν, τα σχολικά μας εγχειρίδια θα γράφονται στο εξής από τους Τούρκους, τα δικά τους βιβλία χρειάζονται αλλαγές, όχι τα δικά μας. "Επαίσχυντη συμφωνία" και "έσχατο κατάντημα" κατά τον βουλευτή της ΝΔ Β. Μιχαλολιάκο ("Αδέσμευτος" 2/11), "τραγελαφική ιστορία" κατά τη συνάδελφό του Α. Ψαρούδα-Μπενάκη ("Βραδυνή" 29/10), η ιδέα για τη συγκρότηση της συγκεκριμένης επιτροπής βρήκε αντίθετο και το υπουργείο Παιδείας που ένιωσε παραγκωνισμένο και, διά στόματος του ίδιου του υπουργού, έσπευσε να υπερασπίσει το περιεχόμενο των εγκεκριμένων βιβλίων του. "Την ιστορία μας", αποφάνθηκε ο Γ. Αρσένης, "μπορούμε να τη γράψουμε εμείς αντικειμενικά και υπεύθυνα" ("Εθνος" 31/10).

Ασυγχώρητη άγνοια

Οπως ήταν αναμενόμενο, το ζήτημα οδηγήθηκε και στη Βουλή. Τον περασμένο Αύγουστο ήταν οι βουλευτές του ΠΑΣΟΚ Παπαθεμελής και Κρητικός που κατέθεσαν ερώτηση, στηλιτεύοντας τον "επικίνδυνο αυτοακρωτηριασμό της ιστορικής συνείδησης του Ελληνισμού" και δηλώνοντας πως είναι "ασυγχώρητος κάθε ευνουχισμός της ιστορικής αλήθειας". Τώρα ήρθε η σειρά του βουλευτή της ΝΔ Ι. Βαρβιτσιώτη να αναρωτηθεί, καταθέτοντας τη δική του ερώτηση: Διανοήθηκε ποτέ η Γαλλία ή η Γερμανία, χώρες που στο παρελθόν διεξήγαγαν σφοδρούς πολέμους και οι αντιθέσεις που τις χώριζαν ήταν τεράστιες και πολλές φορές αγεφύρωτες, να ξαναγράψουν την ιστορία τους; ("Ελεύθερη Ωρα" 3/11).
Ε λοιπόν, ναι, το διανοήθηκαν. Και ο κύριος Βαρβιτσιώτης, ο οποίος αν μη τι άλλο έχει χρηματίσει και υπουργός Παιδείας, θα όφειλε μάλλον να το γνωρίζει. Εξάλλου, αν κάτι είναι εξαιρετικά ενοχλητικό στην όλη υπόθεση, δεν είναι τόσο η προφανής πολιτική εκμετάλλευσή της όσο η άγνοια στοιχειωδών δεδομένων που σχετίζονται με την ποικιλία των απόψεων για τη διδασκαλία της ιστορίας, αλλά και με το χρονικό των σχετικών συζητήσεων που ξεκινούν στις αρχές περίπου του αιώνα. Ούτως ή άλλως, "ενδοτικοί" και "υπερπατριώτες" μοιάζουν να συμμερίζονται τη θέση ότι η εθνικώς ωφέλιμη ιστορική αφήγηση ταυτίζεται αυτομάτως με την αντικειμενική αλήθεια, ενώ μια κατανόηση της ιστορίας ως ερμηνείας των ιστορικών τεκμηρίων θα φαινόταν κατά πάσαν πιθανότητα παράδοξη και στις δύο μερίδες. Οπως και να έχουν τα πράγματα, οι προσπάθειες για την αναθεώρηση της εθνικής ιστορίας των ευρωπαϊκών -και όχι μόνον- κρατών, ώστε να μην καλλιεργεί στα παιδιά αισθήματα μίσους ή αποστροφής προς τους γείτονές τους, είναι παλιές και εντάθηκαν μετά τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Με το θέμα ασχολήθηκαν συστηματικά η Κοινωνία των Εθνών κατά την πρώτη περίοδο, η Ουνέσκο, το Συμβούλιο της Ευρώπης και πολλές διακρατικές επιτροπές μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά τα τελευταία χρόνια πολλές είναι και οι σχετικές απόπειρες στην Ελλάδα. Διοργανώθηκαν συνέδρια, ανακοινώθηκαν τα πορίσματα ερευνών και αυξήθηκε εντυπωσιακά η σχετική βιβλιογραφία. Τα σοβαρά προβλήματα των εγχώριων σχολικών βιβλίων αναλύθηκαν διεξοδικά. Και ουδείς νομιμοποιείται να παριστάνει τον εθνικώς ευαίσθητο παρακάμπτοντας τα νέα αυτά δεδομένα.

Διαδικασία αυτογνωσίας

Ευτυχώς, υπάρχουν και κάποιοι που συνειδητοποιούν ότι η κατανόηση των διαδικασιών μέσα από τις οποίες συγκροτήθηκαν οι εθνικές ταυτότητες, πάντοτε σε συνάρτηση με τη στερεοτυπική εικόνα των πλησιέστερων "Αλλων", αποτελεί πλέον μονόδρομο: όχι μόνο για μια ιστορία άξια να διεκδικεί το όνομά της, αλλά και για μια πορεία αυτογνωσίας, ατομικής και συλλογικής, ικανή να επιτρέψει την ουσιαστική προσέγγιση λαών που γαλουχήθηκαν με την αυταπάτη της μοναδικότητάς τους και το δόγμα της περικύκλωσής τους από προαιώνιους εχθρούς. Ανάμεσα σε αυτούς που δεν φοβούνται να αμφισβητήσουν το περιεχόμενο της εικόνας του "Αλλου" που διδάχθηκαν επιμελώς από παιδιά βρίσκεται και ο Φαρούκ Τουντζάι, πολιτικός πρόσφυγας από την Τουρκία που ζει στην Ελλάδα από το 1982. Συντονιστής του Ελληνοτουρκικού Λεξικού που έχει ήδη εκδοθεί και του Τουρκοελληνικού που θα κυκλοφορήσει σύντομα, ο Φαρούκ Τουντζάι διδάσκει τουρκικά και οθωμανική γραφή στο Κέντρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, μεταφράζει και αρθρογραφεί στον ελληνικό και τουρκικό Τύπο. Εχοντας ζήσει τόσο την τουρκική όσο και την ελληνική πραγματικότητα, ο συνομιλητής μας γνωρίζει πια τις αντιστοιχίες των φυλετικών στερεοτύπων που η μία πλευρά του Αιγαίου καλλιεργεί για την αντίπερα όχθη του. Τον απασχολεί, ωστόσο, κατά κύριο λόγο η τουρκική συνιστώσα του προβλήματος και υποστηρίζει ότι το "γνώθι σαυτόν" προηγείται της κριτικής των ατελειών του γείτονα.
Για το λόγο αυτό, ο Φαρούκ Τουντζάι θυμάται επακριβώς τη στιγμή που βρέθηκε για πρώτη φορά αντιμέτωπος με τις δύο αντιθετικές εκδοχές της ίδιας ιστορίας: "Εχοντας διδαχθεί ιστορία στην Τουρκία, είχα μια συγκεκριμένη εικόνα για τα σημαντικά πρόσωπα της ελληνικής ιστορίας", αφηγείται. "Ενα χαρακτηριστικό πράδειγμα είναι η περίπτωση του Κολοκοτρώνη. Στην τουρκική ιστορική αφήγηση, ο Κολοκοτρώνης θεωρείται προδότης, ένας αξιωματικός της οθωμανικής διοίκησης που συνεργάστηκε με τους Εγγλέζους και διέταξε τη σφαγή χιλιάδων αμάχων στην Τριπολιτσά. Δυο μέρες μετά τον ερχομό μου στην Ελλάδα, έφυγα από το Λαύριο και ήρθα στην Αθήνα για να επισκεφθώ την Ακρόπολη. Στο δρόμο προς την Ακρόπολη έπεσα πάνω στο άγαλμα του Κολοκοτρώνη. Ανατρίχιασα. Σε άγαλμα ο σφαγέας της Τριπολιτσάς, συλλογίστηκα. Στάθηκα για λίγο και σκέφτηκα πως ο δικός μας προδότης είναι για τους Ελληνες ήρωας. Δεν άργησα να ανακαλύψω και κάποιες ομοιότητες με τις αναπαραστάσεις του Κεμάλ: το βλέμμα, το μουστάκι, το αρσενικό άλογο. Ηταν μια καλή αφορμή για να αρχίσω να αντιλαμβάνομαι τον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζεται η ιστορία".
Η συνάντησή του με έναν παπά πρόθυμο να τον βοηθήσει να βρει άκρη με την ελληνική γραφειοκρατία ήταν ένα ακόμη σοκ για τον Φαρούκ Τουντζάι. Παπάς και συμπαθής ήταν ιδιότητες ασύμβατες σύμφωνα με τις προκαταλήψεις που άθελά του κουβαλούσε από χρόνια. Απλά καθημερινά γεγονότα τον βοήθησαν έτσι να αναρωτηθεί για τις γνώσεις με τις οποίες μπολιάζονται οι μαθητές της πατρίδας του και τον ώθησαν να μελετήσει τις σιωπές της επίσημης σχολικής και πανεπιστημιακής ιστοριογραφίας.

Η γνώση του κοινού παρελθόντος

"Νομίζω πως το 90% της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας αποκρύπτεται σήμερα στην Τουρκία", υποστηρίζει ο συνομιλητής μας. "Γεγονότα και ερμηνείες που δεν εξυπηρετούν την κρατική ιδεολογία απουσιάζουν από τα επίσημα ιστορικά βιβλία. Ενας Τούρκος που τελειώνει το ιστορικό τμήμα του Πανεπιστημίου δεν έχει ιδέα για το πώς πράγματι ιδρύθηκε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, αγνοεί ότι στην Αλωση ο αρχιστράτηγος του οθωμανικού στρατού ήταν Ελληνας, δεν γνωρίζει περί Γρηγορίου του Παλαμά, Αθανάσιου του Πάριου ή Νοταρά, δεν έχει διδαχθεί λέξη για το κίνημα των Κολλυβάδων ή για το πότε και πώς άρχισαν οι πρώτες ελληνοτουρκικές επαφές. Πρόκειται για μια ιστορία λογοκριμένη, ακρωτηριασμένη, που εφευρίσκει για τον εκάστοτε 'εχθρό' επίθετα που δεν θα χρησιμοποιούσε ποτέ για αντίστοιχες πράξεις των ίδιων των Τούρκων. Οφείλω να σημειώσω ότι τα χρόνια αυτά παρατήρησα ότι και στις δύο πλευρές υπάρχουν τρομερές ελλείψεις στη γνώση του κοινού παρελθόντος. Ετσι κι αλλιώς η οθωμανική ιστορία μελετάται και διδάσκεται ως ιστορία της Τουρκίας, κάτι που κατά τη γνώμη μου συνιστά σοβαρό λάθος".
"Οι Τούρκοι συγκρότησαν την εθνική τους ταυτότητα στον 20ό αιώνα, με σχετική καθυστέρηση από τους γείτονές τους", συνεχίζει ο Φαρούκ Τουντζάι. "Ενας Τούρκος, ακόμη και ειδικός, μπορεί κάλλιστα να μην ξέρει ποιος ήταν ο Ρήγας Βελεστινλής, να αγνοεί ότι υπήρξε ο πρώτος ιδεολόγος της οθωμανικής αστικής μεταρρύθμισης. Οι τούρκοι ιστορικοί που ήρθαν εδώ για τα διακόσια χρόνια από τη δολοφονία του δεν ψέλλισαν ούτε κουβέντα για το τι πραγματικά αντιπροσώπευε ο Ρήγας στην εποχή του".
Και πώς τοποθετείται ο συνομιλητής μας στο ζήτημα που έχει ανακύψει με την πρωτοβουλία για την απάλειψη μειωτικών εκφράσεων για τους γείτονες στα βιβλία της ιστορίας; "Δεν φτιάχνεται η ιστορία με τα επίθετα, αλλά με τα ρήματα και τα ουσιαστικά. Σκέφτομαι πως θα ήταν χρήσιμο να είχε κάθε Τούρκος τη δυνατότητα να διαβάσει κάποιο βιβλίο ιστορίας που διδάσκεται στην Ελλάδα. Αν με ρωτούσαν τι πρέπει να γίνει για να μάθουν Ελληνες και Τούρκοι την ιστορία τους, θα τους έλεγα να ετοιμάσουν ένα κοινό βιβλίο. Στα ελληνικά σχολεία να διδάσκεται στην ελληνική γλώσσα και στα τουρκικά στην τουρκική. Γιατί αν υπάρχει κάτι που δεν πρέπει -ή δεν μπορούμε- να το πούμε στη χώρα του άλλου, τότε δεν πρέπει να το πούμε ούτε στον ίδιο μας τον εαυτό. Να μιλήσουμε όλοι για τη σφαγή της Χίου, για παράδειγμα, αλλά να αναζητήσουμε τις αιτίες της στον πόλεμο, την πολιτική ή τα οικονομικά συμφέροντα και όχι στη 'βάρβαρη φύση' των Τούρκων. Ενιωσα προσωπικά πολλές φορές ενοχή, όταν με ρώτησαν γιατί σουβλίσαμε τον Αθανάσιο Διάκο ή γιατί πήραμε την Αγιά Σοφιά. Κι ας μην ευθύνομαι για τίποτε από τα δύο. Το μόνο που μπορώ να πω είναι ότι, αν περνούσε από το χέρι μου, η Αγιά Σοφιά θα μπορούσε να δέχεται τους χριστιανούς κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα και τους μουσουλμάνους στα μπαϊράμια τους. Τον υπόλοιπο καιρό θα μπορούσε να λειτουργεί ως μουσείο".

(Ελευθεροτυπία, 6/11/1999)