Το τελευταίο στεφάνι

«91 ετών έφυγε ο Σπύρος Μαρκεζίνης, ο πρωθυπουργός που είπε Οχι σε Αμερικάνους και Εβραίους.»
                («Ελεύθερη Ώρα», 5/1/2000)



Η κυρία Ελισάβετ Παπαζώη είναι υπουργός Πολιτισμού και ανήκει στην προοδευτική και εκσυγχρονιστική πτέρυγα του ΠΑΣΟΚ. Ο κύριος Μάνος Μανωλάκος υπήρξε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της Νέας Δημοκρατίας και ανήκε στην ακροδεξιά φιλοβασιλική πτέρυγα του κόμματος. Η κυρία Παπαζώη τίμησε τον Σπύρο Μαρκεζίνη, στέλνοντας ένα στεφάνι στην κηδεία του. Ξεκαθάρισε ότι το κάνει ως πρόσωπο, επειδή ο μακαρίτης υπήρξε κοντοχωριανός της, από τη Σαντορίνη. Ο κύριος Μανωλάκος τίμησε τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, πηγαίνοντας ο ίδιος στην κηδεία του. Ξεκαθάρισε ότι το κάνει ως πρόσωπο, από ανθρωπιστικούς λόγους.

Τη συνέχεια τη γνωρίζουμε, ως προς τον κ. Μανωλάκο. Η πράξη του τον οδήγησε εκτός Νέας Δημοκρατίας, να αναζητεί την πολιτική του τύχη μεταξύ Πλεύρη και Γκλίξμπουργκ. Για την κυρία Παπαζώη και το στεφάνι της δεν είδαμε καμιά αντίδραση από το κόμμα ή την κυβέρνηση.

Φυσικά καλύφθηκαν όλοι πίσω από τη βολική και τόσο υποκριτική δικαιολογία ότι «έδρασε ως πρόσωπο», και αποδέχθηκαν την τοπική ευαισθησία.

Η ενοχλητική λεπτομέρεια του '73

Δεν εισηγούμαστε κανένα όψιμο κυνήγι (φιλοχουντικών) μαγισσών. Όμως αυτό το αναπάντεχο δημοκρατικό επίχρισμα στην υστεροφημία του Μαρκεζίνη είναι ένα ακόμα βήμα προς την αναθεώρηση και παραποίηση της σύγχρονης ιστορίας. Ασφαλώς το στεφάνι της κυρίας υπουργού δεν ήταν μόνο του. Ξεχώριζαν δίπλα-δίπλα τα στεφάνια δύο πρώην αρχηγών της Νέας Δημοκρατίας, του κ. Μητσοτάκη και του κ. Εβερτ, προσδίδοντας οικουμενικό χαρακτήρα στο πένθος. Πάντως τον τόνο στην κηδεία τον έδωσαν ο Παττακός και ο Ζουρνατζής που εξήραν το δίδυμο Μαρκεζίνη-Παπαδόπουλου και ο γνωστός μεγαλοβιομήχανος Παναγιώτης Αγγελόπουλος, ο οποίος δήλωσε αχώριστος φίλος του εκλιπόντος. Δεν έλειψαν και οι Αλέξανδρος Λυκουρέζος, Ζάχος Χατζηφωτίου, κλπ. 

Αλλά και ο Τύπος υπήρξε εξίσου επαινετικός. Για τον «τελευταίο ευπατρίδη» μιλούν η «Ακρόπολις» και η «Καθημερινή». Τον όρο «αμφιλεγόμενη προσωπικότητα» επιλέγουν οι περισσότεροι αρθρογράφοι («Βήμα», «Εξουσία», «Έθνος», κ.ά.). Τη «μικρή λεπτομέρεια» του '73, άλλοι την υποβαθμίζουν («Ελεύθερος Τύπος»), άλλοι απλώς την θεωρούν «λανθασμένη πρωτοβουλία» («Απογευματινή»). Μέχρι και άρθρο στην υπεράνω πάσης υποψίας «Αυγή» μιλά για «αντιφατική» προσωπικότητα και μοιάζει να αποδέχεται τη θεωρία Ζουρνατζή, ότι δηλαδή τον Μαρκεζίνη τον ανέτρεψαν οι Αμερικάνοι επειδή τους αντιστεκόταν! 

Ακραία απόληξη αυτής της συγχορδίας, το κόμμα των Φιλελευθέρων, που έβγαλε και εκτενή ανακοίνωση, πραγματικό ύμνο για τον Μαρκεζίνη, αποσιωπώντας εντελώς το έγκλημα του '73. Φαίνεται ότι το δίδυμο Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη θυμίζει στον κ. Μάνο το τόσο προσφιλές του δίδυμο Πινοτσέτ-Φρίντμαν.

Παρόλα αυτά, το στεφάνι της κυρίας Παπαζώη έχει ξεχωριστή σημασία. Διότι προέρχεται από μια πολιτική παράταξη που μέχρι στιγμής δεν είχε αμφισβητήσει ότι υπήρξε η εξέγερση και το έγκλημα του Πολυτεχνείου. Γνωρίζουμε ότι οι πολιτικοί και κυρίως ο Τύπος της δεξιάς και της κεντροδεξιάς έχουν αποδυθεί από αρκετό καιρό σε μια προσπάθεια να δυσφημιστεί η εξέγερση, ποντάροντας στα χρόνια που πέρασαν και στη φυσιολογική δυσφορία που προκάλεσε η πολύμορφη πολιτική και ατομική εκμετάλλευσή της. Κακά τα ψέματα. Όλο το σκηνικό του Νοέμβρη του '73 δεν ταιριάζει με τα δεδομένα της σύγχρονης ευρωπαϊκής δημοκρατίας. Η μαζική αυθόρμητη εξέγερση θεωρείται στην καλύτερη περίπτωση ντεμοντέ και στη χειρότερη επικίνδυνη. Η εκστρατεία «απομυθοποίησης του Πολυτεχνείου» είχε αναληφθεί στην αρχή συστηματικά από έντυπα όπως ο «Στόχος» και η «Ελεύθερη Ώρα» και από τηλεοπτικούς σταθμούς όπως το Tele-City. Τώρα πλέον δεν υπάρχει σοβαρός αρθρογράφος της συντηρητικής παράταξης (και όχι μόνο) που να μην έχει αναλύσει το «μύθο» του Πολυτεχνείου. Ακόμα και οι ίδιοι που μέχρι πριν λίγα χρόνια έγραφαν διθυράμβους για τα «ηρωικά παιδιά», σήμερα μιλούν για αφελείς παρασυρμένους νέους που έπεσαν θύματα των χειρισμών του Ιωαννίδη, του 6ου Στόλου, ή του Νταγιάν. Όσο για τους νεκρούς, σύμφωνα με τους ίδιους αρθρογράφους, ήταν μόνο κάνα-δυό, και αυτοί από αδέσποτες σφαίρες άγνωστης προέλευσης. 

Η πολιτική αποκατάσταση του Μαρκεζίνη είναι ο τελευταίος κρίκος σ' αυτή την επιχείρηση «απομυθοποίησης» των γεγονότων του Νοέμβρη του '73. 

Η πρώτη αποκατάσταση του Μαρκεζίνη

Είναι αλήθεια ότι ο Μαρκεζίνης έχει «αποστιγματιστεί» πολύ νωρίς, με ευθύνη των δύο βασικών αστών πολιτικών ηγετών που βρίσκονταν στην Ελλάδα την εποχή της δοτής πρωθυπουργίας του και -προς τιμήν τους- αρνήθηκαν κατηγορηματικά να συμπράξουν: του Παναγιώτη Κανελλόπουλου και του Γεωργίου Μαύρου. Οι καταθέσεις αυτών των δύο οδήγησαν και στην απαλλαγή του από τις ποινικές ευθύνες για το έγκλημα του Πολυτεχνείου. Αντιγράφουμε από το βούλευμα 677/1975 του Συμβουλίου Εφετών που παρέπεμψε σε δίκη την ηγεσία της χούντας και τους στρατιωτικούς που πήραν άμεσα μέρος στη σφαγή: «Ο μάρτυς Γεώργιος Μαύρος, βουλευτής και τέως υπουργός καταθέτει ότι είναι βέβαιος ότι ο Μαρκεζίνης επληροφορήθη την κήρυξιν του στρατιωτικού νόμου από το ραδιόφωνο. Περαιτέρω ο μάρτυς ούτος προσθέτει ότι 'η πεποίθησίς μου είναι ότι όχι μόνον δεν διέταξεν ο Μαρκεζίνης την εισβολήν των τανκς, αλλά και ότι θα την προελάμβανεν, εάν μπορούσε.' Αλλά και ο μάρτυς Παναγιώτης Κανελλόπουλος, πρώην πρωθυπουργός, λέγει ότι ο Μαρκεζίνης ουδέν εγνώριζε και επληροφορήθη τα γεγονότα περίπου όπως ημείς οι άλλοι.» 

Μπορούμε στη στάση αυτή των δυο πολιτικών να διακρίνουμε το πνεύμα των συντηρητικών την περίοδο της μεταπολίτευσης, που είχαν διάθεση να περιορίσουν όσο είναι δυνατόν το εύρος της «αποχουντοποίησης». Είχε εξάλλου προηγηθεί και η απόφαση του Αρείου Πάγου ότι το πραξικόπημα υπήρξε «στιγμιαίο» έγκλημα, απαλλάσσοντας από κάθε ευθύνη τους πολιτικούς συνεργάτες της χούντας. Αλλά η προσπάθεια του Κανελλόπουλου να απαλλάξει τον Μαρκεζίνη ήταν τόσο έντονη, ώστε στην κατάθεσή του έφτασε να δηλώσει: «Θεωρώ ακόμη ανεξήγητον ότι ο κ. Μαρκεζίνης, ολίγας ημέρας μετά τα τραγικά γεγονότα και μόλις δύο, αν ενθυμούμαι καλώς, εικοσιτετράωρα προ της 25ης Νοεμβρίου μετέβη εις την έδραν του αρχηγού των ενόπλων δυνάμεων και ενώπιον αυτού διεκήρυξε -και η σκηνή μετεδόθη και διά της τηλεοράσεως- ότι αναλαμβάνει την ευθύνην δι' όσα κατ' εμέ δεν ήτο υπεύθυνος και ότι ούτος εισηγήθη την επιβολήν του στρατιωτικού νόμου.»

Αμετανόητος μέχρι τέλους 

Όλα αυτά, όμως, αναφέρονται στις ποινικές ευθύνες. Σήμερα, 25 χρόνια μετά, αυτό που ενδιαφέρει είναι οι πολιτικές ευθύνες και η αντίσταση στην παραχάραξη της ιστορίας. Όσα στεφάνια κι αν κατατεθούν στη μνήμη του Μαρκεζίνη, είναι δύσκολο να σβηστεί το γεγονός ότι υπήρξε ο μοναδικός πολιτικός, ο οποίος, όχι μόνο δέχθηκε να πρωταγωνιστήσει στην επιχείρηση εξωραϊσμού της δικτατορίας, αλλά πήρε και την πολιτική ευθύνη της σφαγής του Πολυτεχνείου και της κήρυξης του στρατιωτικού νόμου. Για τους ίδιους ακριβώς λόγους που απαλλάχθηκε από τις ποινικές ευθύνες (δηλαδή την έλλειψη οποιασδήποτε πραγματικής εξουσίας) αναδεικνύονται τεράστιες οι πολιτικές του ευθύνες, δηλαδή το γεγονός ότι δέχθηκε να παίξει το ρόλο της βιτρίνας του Παπαδόπουλου, εμφανιζόμενος ως πρωθυπουργός αυτεξούσιας κυβέρνησης, ενώ στην πραγματικότητα ήταν αχυράνθρωπος του πιο σκληρού στρατοκρατικού μηχανισμού. 

Μήπως αδικούμε τον συγχωριανό της κυρίας Παπαζώη; Ας κρίνει ο αναγνώστης από τα δικά του λόγια, γραμμένα μάλιστα πολύ αργότερα, το 1979, όταν είχε πλέον οριστικά απαλλαγεί από τον κίνδυνο να διωχθεί. Οι όψιμοι υπέρμαχοι της πολιτικής σκέψης του Μαρκεζίνη ασφαλώς θα θαυμάσουν πώς ερμηνεύει στις «Αναμνήσεις» του την εξέγερση του Πολυτεχνείου και το αντιπραξικόπημα Ιωαννίδη, μια βδομάδα αργότερα. Και τα δύο σχεδιάστηκαν για να προλάβουν τη συνέντευξη Τύπου του Μαρκεζίνη! «Οι επιθυμούντες την ανατροπήν μου δεν θα ήσαν σε θέσιν να το πράξουν αν είχε πραγματοποιηθεί η Συνέντευξις Τύπου. Και την μεν πρώτην φοράν την εματαίωσαν διά των εκτρόπων τα οποία οδήγησαν εις τον στρατιωτικόν νόμον. Την δε δευτέραν, όταν είδαν ότι ήμουν αποφασισμένος να προχωρήσω, διά της ανατροπής μου.» («Αναμνήσεις 1972-1974», εκδ. Σπ. Μαρκεζίνη ΑΕ, Αθήναι 1979, σελ. 409). Και σε άλλο σημείο επιμένει: «Φρονώ πράγματι ότι η εις το Πολυτεχνείον εκτράχυνσις εις τούτο απεσκόπει, να προλάβει την Συνένετευξιν Τύπου.» (σελ. 414).

Ούτε σκέψη βεβαίως να αποστασιοποιηθεί από τον «Πρόεδρο», όπως αποκαλούσε ακόμα και το '79 τον Παπαδόπουλο. Το αντίθετο μάλιστα. Εμφανίζεται θιασώτης της σκληρής γραμμής. Μετά τη βάρβαρη καταστολή της διαδήλωσης που πραγματοποιήθηκε στις 4 Νοεμβρίου στο μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου, ο Μαρκεζίνης διαμαρτύρεται που οι αστυνομικές δυνάμεις δεν ήταν ακόμα μεγαλύτερες και η καταστολή εντονότερη: «Προσθέτω δε ότι τούτο επεβάλλετο και δια τον πρόσθετον λόγον ότι αδικαιολογήτως η Αστυνομία δεν ήτο εφοδιασμένη με τα κατάλληλα αμυντικά μέσα διά να αντιμετωπίσει ανάλογα ενδεχόμενα.» (σελ. 407). Με δεδομένο ότι η αστυνομία πυροβολούσε και έδερνε βάναυσα με τα ρόπαλά της τους διαδηλωτές, αυτά τα «κατάλληλα αμυντικά μέσα» δεν ήταν άλλα από εκείνα που χρησιμοποιήθηκαν λίγες μέρες αργότερα: τα τανκς. 

Αλλά και την Παρασκευή 16 Νοεμβρίου δηλώνει στον Παπαδόπουλο ότι «η δράσις της Αστυνομίας είναι χαλαρά» και ότι «έχομεν δείξει ήδη μεγάλη ανεκτικότητα» (σελ. 423), συμφωνώντας με τον «Πρόεδρο» ότι πρέπει να γίνει άμεση επέμβαση.

Όλα αυτά, για όσους θέλουν να πιστεύουν ότι διέθετε έστω την παραμικρή εξουσία. Κάπου, όμως, του ξεφεύγει η πραγματικότητα: «Γεγονός είναι ότι όλα εγίνοντο προχείρως και με μεγάλη βραδύτητα. Από τον κ. Μάριον Μοντιάνο (σ.σ.: τον ανταποκριτή των "Τάιμς του Λονδίνου") πάντως ήκουσα το πρώτον περί κινήσεων τεθωρακισμένων. Εκείνος ετηλεφώνει εις εμέ δια να πληροφορηθεί και εγώ τον ηρώτων τι συνέβαινε!» (σελ. 424) 

Αλλά και μετά τη σφαγή, τι έκανε ο «ευπατρίδης»; Την Κυριακή 18 Νοεμβρίου το πρωί επισκέφθηκε τον «Πρόεδρο» Παπαδόπουλο και παρουσία του Ζαγοριανάκου του υπέδειξε «ότι θα ήτο χρήσιμον να επιταθή ακριβώς η παρακολούθησις των σχολείων και των τόπων όπου συνεκεντρούντο οι οικοδόμοι και να συλλαμβάνονται αθρόως, όσοι θα έδιδαν την εντύπωσιν, είτε διδάσκαλοι, είτε οικοδόμοι, είτε μαθηταί, ότι παρεκίνουν εις οχλαγωγίαν.» (σελ. 433)

Η θλιβερή εικόνα του δοτού πρωθυπουργού ολοκληρώνεται στις 20 Νοεμβρίου. Ο Μαρκεζίνης επισκέπτεται το Πεντάγωνο για να εκφράσει -μπροστά στις τηλεοπτικές κάμερες- την ευαρέσκειά του προς τις Ένοπλες Δυνάμεις «διότι εξετέλεσαν αναιμάκτως την δύσκολον αποστολήν των», και αποφάνθηκε ότι «ο εσωτερικός εχθρός είναι περισσότερον επικίνδυνος του εξωτερικού εχθρού.» (σελ. 452) Την ίδια μέρα, με δική του καθοδήγηση, το δεξί του χέρι ο Ζουρνατζής, σε συνεργασία με τον Μαστοράκη, ετοίμαζαν την περιβόητη συνέντευξη-ανάκριση των συλληφθέντων φοιτητών στο στρατόπεδο ΚΕΒΟΠ... 

Να λοιπόν για ποιο λόγο το μικρό αυτό στεφάνι της «συμπατριώτισσάς» του δικαιώνει τον Σπύρο Μαρκεζίνη περισσότερο από την ποινική απαλλαγή του το 1975. Εκτός, βέβαια, αν δεχτούμε τα περί «προσωπικής» πρωτοβουλίας. Αλλά τότε, όταν τον προσεχή Νοέμβριο ακούσουμε ότι η κυρία Παπαζώη (ως κυβέρνηση ή αντιπολίτευση) καταθέσει στεφάνι στο χώρο του Πολυτεχνείου, θα πρέπει να αναζητήσουμε κάποιον Σαντορινιό μεταξύ των δεκάδων νεκρών που προκάλεσε εκείνες τις ώρες το καθεστώς Παπαδόπουλου - Ιωαννίδη - Μαρκεζίνη. 

(Ελευθεροτυπία, 15/1/2000)