Τοπίο μετά τη μάχη


"Ο τουρκικός στρατός συζητεί για δικαιώματα"
                    ("Το Βήμα" 3/4/00)


Πάει καιρός πια που το κουρδικό ζήτημα της γειτονικής μας Τουρκίας έχει πάψει να απασχολεί τα ελληνικά ΜΜΕ. Με τον ίδιο τρόπο που στο παρελθόν ο ένοπλος αγώνας του ΡΚΚ προβλήθηκε μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς της θριαμβολογίζουσας και υπεραπλουστευτικής (ως συνήθως) προπαγάνδας του ίδιου του αντάρτικου, έτσι και σήμερα οι ποικίλες πτυχές της διαπλοκής της κουρδικής μειονότητας με την τουρκική πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα εξακολουθούν να αγνοούνται από την καθημερινή ειδησεογραφία. Εντελώς διαφορετικά φαίνονται ωστόσο τα πράγματα στην ίδια την Τουρκία: με το ΡΚΚ αποκεφαλισμένο και ηττημένο, το φάσμα του διαμελισμού εξοβελισμένο και το "ευρωπαϊκό όραμα" να προϋποθέτει έναν στοιχειώδη εκδημοκρατισμό της κρατικής πολιτικής (και) απέναντι στην εθνοπολιτισμική διαφορετικότητα, η δημόσια συζήτηση για τη μελλοντική αντιμετώπιση των 10-15 εκατομμυρίων Κούρδων της χώρας έχει ήδη αρχίσει. Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να προδιαγράψει την τελική μορφή αυτού του διαφαινόμενου εκσυγχρονισμού. Το περιεχόμενο της σχετικής συζήτησης και ειδησεογραφίας δεν παύει, ωστόσο, να παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, καθώς αποκαλύπτει τόσο τα στερεότυπα που επέζησαν στον λόγο των νικητών όσο και τα όρια των διαγραφόμενων επιλογών. Η καταγραφή που ακολουθεί, βασισμένη σε πρόσφατα δημοσιεύματα της αγγλόφωνης Turkish Daily News είναι, νομίζουμε, αρκετά ενδεικτική.

Καινούρια κατάσταση, καινούρια καθήκοντα

Πανταχού παρούσα προβάλλει, κατ' αρχάς, η διαπίστωση ότι ο πόλεμος ανάμεσα στο τουρκικό κράτος και το κουρδικό εθνικό κίνημα έχει τελειώσει. Αυτό δε σημαίνει βέβαια ότι τα όπλα έχουν σιγήσει πλήρως. Τους τελευταίους μήνες, λχ, 15.000 στρατιώτες πραγματοποίησαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην παραμεθόρια περιοχή του Τούντζελι, απωθώντας 200 περίπου διαφωνούντες αντάρτες του ΡΚΚ, που συνέχιζαν τον ένοπλο αγώνα, στο έδαφος του Ιράκ (TDN 3/5). Τον Απρίλιο, πάλι, κάπου 5-7.000 στρατιώτες εισέβαλαν σε βάθος 10 χιλιομέτρων μέσα στο έδαφος του Ιράκ για να εκτοπίσουν από εκεί άλλους αντάρτες του ΡΚΚ (TDN 3/4). Σύμφωνα τέλος με την αστυνομία, δέκα μέλη της οργάνωσης συνελήφθησαν πρόσφατα στην Κωνσταντινούπολη, κατηγορούμενα ότι συμμετείχαν στις δυναμικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας την επαύριον της παράδοσης του Από στις τουρκικές αρχές (TDN 4/5).

Για τους αναλυτές των τουρκικών ΜΜΕ, ωστόσο, όλα αυτά δεν συνιστούν παρά τους επιθανάτιους σπασμούς του αποσχιστικού κινήματος. Το ζητούμενο, πλέον, είναι η δρομολόγηση μιας πολιτικής για το μέλλον -και ως κεντρικό επιχείρημα επιστρατεύεται η ευρωπαϊκή επιλογή της χώρας. "Έχουμε φτάσει σε ένα σημείο που δεν μπορούμε πλέον να κρυφτούμε πίσω από τη δικαιολογία της τρομοκρατίας", γράφει χαρακτηριστικά ο Μεχμέτ Αλί Μπιράντ. "Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πρέπει να συμμορφωθούμε με ορισμένους βασικούς διεθνείς κανόνες που έχουμε αποδεχτεί εδώ και χρόνια" (TDN 26/4). "Η πιο άμεση προτεραιότητα", εξηγεί σε άλλο κείμενό του ο ίδιος δημοσιογράφος, "είναι να αποξηράνουμε τον βάλτο στα Νοτιοανατολικά [επίσημη ονομασία του τουρκικού Κουρδιστάν] μέσα στον οποίο ανατράφηκε το ΡΚΚ. (...) Η καινούρια προσέγγιση στη νέα εποχή πρέπει να είναι πολυδιάστατη. Οικονομικές ρυθμίσεις και το πλημμύρισμα της περιοχής με ρευστό δεν μπορούν από μόνα τους να λύσουν τα προβλήματα. Αυτά θα χρειαστεί να αντιμετωπιστούν στις κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές τους διαστάσεις" (TDN 23/2). Μια πάγια διαπίστωση, αφορά την ανάγκη για μια πολιτική ενσωμάτωσης της "εθνικά ύποπτης" πληθυσμιακής ομάδας που θα περνάει πρώτα και κύρια από την δραστική βελτίωση της στάσης των αρχών απέναντί της. "Είναι σημαντικό γραφειοκράτες, αξιωματικοί της αστυνομίας, στρατιώτες ή εισαγγελείς που έχουν σταλεί στην περιοχή να πάψουν να βλέπουν τον τοπικό πληθυσμό σαν δυνάμει εγκληματίες", τονίζει ο Μπιράντ (23/2), ενώ εξίσου σαφής είναι και ο εκδότης της εφημερίδας, Ιλνούρ Τσεβίκ (TDN 4/5): "Tο πραγματικό πρόβλημα στα Νοτιοανατολικά είναι πως ο κόσμος της περιοχής δεν νοιώθει ότι αντιμετωπίζεται ως πολίτης πρώτης κατηγορίας της Τουρκικής Δημοκρατίας. Αυτοί οι άνθρωποι αντιμετωπίστηκαν εδώ και πολύν καιρό με αγριότητα, για διάφορους λόγους (...). Ειδικά κατά το αποκορύφωμα της αποσχιστικής τρομοκρατικής εκστρατείας, ο κόσμος βρέθηκε στη μέση ενός θηριώδους αγώνα, και φυσικά οι μεγάλοι χαμένοι ήταν οι απλοί πολίτες. Τα σκληρά μέτρα εναντίον των τρομοκρατών έθιγαν επίσης τους πολίτες, και η ζωή των κατοίκων στα Νοτιοανατολικά έγινε κόλαση".

Η οσμή του αίματος

Γι' αυτή την κόλαση, πιο χαρακτηριστικές από τις "πολιτικά ορθές" διατυπώσεις των δημοσιογράφων είναι οι κατά καιρούς δηλώσεις των αντιπροσώπων της μειονότητας. Δεν αναφερόμαστε μόνο στο (πλειοψηφικό τοπικά) ρεύμα του HADEP, οι δήμαρχοι και το στελεχικό δυναμικό του οποίου εξακολουθούν να τελούν σε καθεστώς ημιπαρανομίας, αντιμετωπίζοντας καθημερινά τη δαμόκλειο σπάθη της δίωξης με την κατηγορία της "συνεργασίας με τον (εσωτερικό) εχθρό". Aκόμη πιο διαφωτιστικές είναι οι τοποθετήσεις των κούρδων βουλευτών που εκλέχτηκαν με τα ισλαμικά ψηφοδέλτια, έχοντας απορρίψει τα εθνικοαπελευθερωτικά κηρύγματα του ΡΚΚ και επικαλούμενοι μια ρομαντική αναδρομή στο (υπερεθνικό) οθωμανικό παρελθόν. Εξηγώντας λχ τους λόγους για τους οποίους αντιτίθεται στην επανεκλογή του προέδρου Ντεμιρέλ, ο κούρδος βουλευτής Κωνσταντινούπολης Μεχμέτ Φουάτ Φιράτ δεν διστάζει να αναφερθεί χωρίς περιστροφές στο τρομακτικό ανθρώπινο κόστος του βρώμικου πολέμου που τελειώνει: "Ο Ντεμιρέλ, με την καθόλου προοδευτική και άτολμη στάση του, παρέμεινε ένα μόνιμο εμπόδιο για την επίλυση του κουρδικού ζητήματος. Κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας και της προεδρίας του, διαπράχθηκαν πάνω από 4.500 ανεξιχνίαστοι φόνοι, κυρίως στα Ανατολικά και Νοτιοανατολικά. Δεν λέω ότι ο Ντεμιρέλ υπήρξε άμεσα υπεύθυνος γι' αυτούς τους φόνους, είναι όμως έμμεσα υπεύθυνος γιατί, αν κι επικεφαλής της κυβέρνησης, δεν έκανε τίποτα για να τους εμποδίσει ή για να διασφαλίσει τη σύλληψη των ενόχων. Αυτός είναι ο λόγος που οι βουλευτές κουρδικής καταγωγής αντιδρούν στην επανεκλογή του" (TDN 3/5). 

Η "στρεβλή" αυτή αντιπροσώπευση της κουρδικής ταυτότητας (αλλά και της ανάγκης του πληθυσμού για επιβίωση) βρίσκεται επίσης, σύμφωνα με δημοσιεύματα της ίδιας πάντα εφημερίδας, πίσω από την αποστασιοποίηση αρκετών μετριοπαθών κούρδων ισλαμιστών βουλευτών από το Κόμμα της Αρετής. Ένα πρώτο κύμα ανεξαρτητοποιήσεων, την επομένη της "κρίσης της μαντήλας" (άνοιξη 1999), ερμηνεύθηκε με βάση την επιλογή των Κούρδων εκλογέων για εκεχειρία με το κράτος: "Ο κόσμος στις νότιες και νοτιοανατολικές επαρχίες, που επέζησε ύστερα από 16 χρόνια σύρραξης και λαχταρά ένα ήρεμο περιβάλλον, περιμένει από το κράτος να του παράσχει τροφή και δουλειές και να βάλει μπροστά τεχνικά έργα που θα του επιτρέψουν να ξαναγυρίσει στα χωριά του. Αντί να τσακώνονται με το κράτος, οι βουλευτές της περιοχής θέλουν να λειτουργήσουν ως σύνδεσμοι για τις υπηρεσίες που θα παρασχεθούν σ' αυτό το τμήμα της χώρας" (TDN 9/2). Σε διαμετρικά αντίθετη κατεύθυνση προς αυτή την κομφορμιστικότατη στάση θα κινηθεί ωστόσο το επόμενο ρεύμα διαφοροποιήσεων από την καθοδήγηση του κόμματος, όταν η τελευταία πλειοδοτεί σε εθνικισμό απαιτώντας την εκτέλεση του Οτζαλάν. "Η αντιρατσιστική στάση που επέδειξαν αρχικά", εξηγεί ο κούρδος (πρώην ισλαμιστής) βουλευτής Εβλιγιά Παρλάκ, "μαζί με τις προσπάθειές τους για προώθηση μιας 'ισλαμικής αδελφοσύνης' υπήρξαν ο λόγος που κέρδισαν τη συμπάθεια και υποστήριξη των ψηφοφόρων στα Νότια και Νοτιοανατολικά. Εξαιτίας αυτής της απόκλισης [της απαίτησης να εκτελεστεί ο Απo], έχασαν αυτή την υποστήριξη" (όπ. παρ.).

Η δειλή φιλελευθεροποίηση

Τι συμβαίνει όμως με τον ίδιο τον κρατικό μηχανισμό, που μόλις διεκπεραίωσε την καταστολή της "ανταρσίας" Σποραδικά δημοσιεύματα αφήνουν να διαφανεί μια δειλή τάση για φιλελευθεροποίηση -ακριβέστερα, για αποκατάσταση μιας κάποιας μεταπολεμικής κανονικότητας. Με απόφαση των αρχών επιτράπηκε λχ φέτος για πρώτη φορά ο γιορτασμός της κουρδικής πρωτοχρονιάς (Νεβρόζ) στο Ντιγιαρμπακίρ και άλλες κουρδικές πόλεις, για πρώτη φορά ύστερα από χρόνια (TDN 20/3). Ο ίδιος γιορτασμός απαγορεύθηκε όμως στην Κωνσταντινούπολη και στα αστικά κέντρα της Δυτικής Τουρκίας, με αποτέλεσμα εκατοντάδες συλλήψεις. Έντονες αντιδράσεις προκάλεσε επίσης η σχετική δεξίωση που έδωσε στο Σέρατον της Άγκυρας η αντιπροσωπεία των Κούρδων του Ιράκ, κυρίως από την πλευρά των πιο εθνικοφρόνων ΜΜΕ (TDN 23 & 29/3). Στα μέτρα φιλελευθεροποίησης εντάσσεται επίσης η επαναλειτουργία των γραφείων της μαχητικής Ένωσης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (IHD) στο Ντιγιαρμπακίρ, που είχαν κλειστεί το Μάιο του 1997 με τη δικαιολογία ότι βρέθηκαν εκεί κάποια παράνομα έντυπα (TDN 21/4). Κατά τα άλλα, όμως, η καταστολή των αντιφρονούντων και των "εθνικά επικίνδυνων" καλά κρατεί: συνεχιζόμενη δικαστική δίωξη εναντίον του Ιδρύματος Κουρδικού Πολιτισμού & Ερευνών με την κατηγορία του ..."ρατσισμού" (TDN 17/2) ' φυλάκιση, βασανισμός και δίκη γιατρών που κατηγορούνται ότι περιέθαλψαν τραυματισμένο αντάρτη του ΡΚΚ (TDN 13/4) ' κατασχέσεις "ανατρεπτικών" εντύπων της κουρδικής και τουρκικής Αριστεράς (TDN 21/4), κόκ. Και, φυσικά, υπάρχουν πάντα οι "γιορτές του μίσους", στην τουρκική εκδοχή τους, με επίσημες τελετές εις μνήμην των "μαρτύρων" του "αντισυμμοριακού αγώνα" (TDN 26/4).

Σε προγραμματικό επίπεδο, ευδιάκριτη είναι -τέλος- η διχογνωμία ανάμεσα στις διαφορετικές συνιστώσες του στρατοπέδου των νικητών σχετικά με τις προτιμητέες μεθόδους ενσωμάτωσης της μαζικής βάσης των ηττημένων.

* Έκθεση του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος του Ετζεβίτ, καταρτισμένη από τον τέως βουλευτή Τούντζελι Ορχάν Βελί Γιλντιρίμ, θέτει ως βασική προτεραιότητα την αποκατάσταση μιας στοιχειώδους δημοκρατικής νομιμότητας στην περιοχή: άρση της κατάστασης έκτακτης ανάγκης, ξήλωμα των παρακρατικών οργανώσεων, επιβολή ελέγχου στην αγορά και διακίνηση όπλων μεταξύ των εθνικοφρόνων, εξιχνίαση των εγκλημάτων του πρόσφατου παρελθόντος. Ο συντάκτης της δεν παραλείπει να επισημάνει ότι 13.731 περιπτώσεις εξωδικαστικών φόνων παραμένουν εκκρεμείς, και πως συχνά "εκείνοι που πάτησαν τη σκανδάλη εξακολουθούν να είναι ελεύθεροι και να φωτογραφίζονται σε γάμους, περιγελώντας θαρρείς τους τίμιους πολίτες" (TDN 29/3).

* Για τις ένοπλες δυνάμεις, αντίθετα, το πρόβλημα είναι πρωταρχικά οικονομικό. Σε επανειλημμένες δηλώσεις και συνεντεύξεις του, ο γενικός γραμματέας του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (MGK), στρατηγός Τζουμχούρ Ασπαρούκ, υποστηρίζει ότι κύριος στόχος των κρατικών προσπαθειών πρέπει να είναι ο "εκσυγχρονισμός" της περιοχής με μέτρα που θα αποσκοπούν στην οικονομική ανάπτυξη και την "καταπολέμηση του αναλφαβητισμού" (δηλαδή τη γλωσσοπολιτισμική αφομοίωση) των κατοίκων της. Πληροφορούμαστε μάλιστα ότι σχετικό πρόγραμμα του MGK βρίσκεται στα σκαριά. Αρνητική είναι αντίθετα η στάση των στρατιωτικών απέναντι στο αίτημα για έμπρακτη αναγνώριση της ντόπιας γλωσσοπολιτισμικής ιδιαιτερότητας: "Αν επιτρέψουμε τη χρήση της κουρδικής γλώσσας στα σχολεία και τα ραδιοτηλεοπτικά ΜΜΕ", κινδυνολογεί χαρακτηριστικά ο στρατηγός Ασπαρούκ, "αυτό θα κομματιάσει το μωσαϊκό της τουρκικής κοινωνίας" (TDN 23/2 & 26/4).

* Σε ένα άλλο επίπεδο, το τουρκικό ΥΠΕΞ προσπαθεί να βολέψει την "εθνική ανάγκη" να μην χορηγηθούν μειονοτικά δικαιώματα στους Κούρδους με τις πιέσεις για συμμόρφωση προς τα ευρωπαϊκά δημοκρατικά στάνταρ. Οι εμπειρογνώμονές του, πληροφορούμαστε, ετοιμάζουν εκτενή σχετική μελέτη, η οποία παίρνει υπόψη της τα ισχύοντα στην καθ' ημάς Δύση ' ως επιθυμητό μοντέλο προτείνεται αυτό της Γαλλίας, "η οποία αναγνωρίζει την ισονομία των πολιτών χωρίς αναφορά στην εθνοτική τους ταυτότητα ή τη γλώσσα τους". Οι συντάκτες του εισηγούνται μάλιστα την αναθεώρηση των πιο προβληματικών άρθρων του Συντάγματος προς αυτή την κατεύθυνση, "έτσι ώστε να μην αφεθoύν τα περιθώρια στην Ευρώπη να μας επιβάλλει μειονοτικά δικαιώματα για τους Κούρδους" (TDN 14/3). 

(Ελευθεροτυπία, 6/5/2000)