Ο δεύτερος θάνατος της Ουλρίκε Μάινχοφ συντελείται με την επί δεκαετίες διερεύνηση του εγκεφάλου της


Ο εγκέφαλος του τρόμου
 

"Το τελευταίο μυστικό της Ουλρίκε Μάινχοφ"
        («Der Spiegel», 8/11/2002)

ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΝΑ ΜΗΝΑ αποκαλύφθηκε στη Γερμανία ένα από τα πολυάριθμα μυστήρια που συνοδεύουν το μύθο της πρώτης γενιάς της RAF, και ιδιαίτερα της ηγετικής μορφής αυτής της οργάνωσης, της Ουλρίκε Μάινχοφ. Ο εγκέφαλος της Μάινχοφ δεν θάφτηκε ποτέ με το σώμα της στο νεκροταφείο του Βερολίνου, μετά τον ανεξιχνίαστο θάνατό της στο λευκό κελί του Σταμχάιμ στις 9 Μαΐου 1976. Εμεινε στα χέρια των "ειδικών" που τον τεμαχίζουν σε πολυάριθμα τμήματα, αναζητώντας εναγωνίως τη "λυδία λίθο" της τρομοκρατίας. 

Η ανατριχιαστική αποκάλυψη ήρθε στο φως χάρη στις έρευνες των δυο δίδυμων θυγατέρων της Μάινχοφ. Μετά από κάποιες πρόχειρες διαψεύσεις, οι αρχές παραδέχτηκαν το γεγονός. Η μακάβρια διαδρομή του εγκεφάλου ανασυντίθεται τώρα, με βάση τις μαρτυρίες των επιστημόνων που τον επεξεργάζονται και τον μελετούν. Η αρχική μελέτη ανήκει στο νευρολόγο του Πανεπιστημίου του Τίμπιγκεν Γίργκεν Πφάιφερ, ο οποίος ανέλαβε τη νεκροψία του εγκεφάλου, ευθύς μετά το θάνατο της Μάινχοφ. Στην έκθεσή του, ο 80χρονος σήμερα Πφάιφερ είχε τότε επισημάνει ότι "από νευρολογική άποψη, οι εγκεφαλικές βλάβες που διαπιστώνονται στον εγκέφαλο θέτουν το ερώτημα μήπως η εκλιπούσα δεν είχε τη διανοητική κατάσταση που απαιτείται από τη δικαστική διαδικασία καταλογισμού ευθυνών". Ολες αυτές οι βλάβες αποδίδονταν από τον Πφάιφερ σε μια εγχείρηση που υπέστη η Μάινχοφ το 1962 για την αφαίρεση κάποιου όγκου από τον εγκέφαλό της. Είχε τότε αποδειχτεί ότι επρόκειτο για απλό αιμάτωμα και όχι για κακοήθη όγκο, όμως οι τεχνικές της εποχής δεν διασφάλισαν την απόλυτη επιτυχία της επέμβασης και -πάντα κατά τον Πφάιφερ- αυτή η επέμβαση ερμηνεύει τη μετέπειτα συμπεριφορά της. 

Τρελή κι αδέσποτη;

Ηταν, λοιπόν, η Μάινχοφ μια διαταραγμένη προσωπικότητα, μια νοητικά και ψυχικά ασθενής, ανίκανη προς καταλογισμό, που παρασύρθηκε στη βία και την τρομοκρατία εξαιτίας της εγκεφαλικής της βλάβης; Στο ερώτημα αυτό έχουν απαντήσει θετικά οι δικοί της άνθρωποι. Η κόρη της Μάινχοφ δημοσιογράφος Μπετίνα Ρελ (που γεννήθηκε το 1962, τη χρονιά της εγχείρησης) ερμηνεύει μ' αυτό τον τρόπο τη στάση της μητέρας της απέναντι στην ίδια και την αδελφή της. Η θετή μητέρα της Μάινχοφ Ρενάτε Ρίμεκ είχε από το 1977 απαντήσει σε σχετικό ερώτημα του Γίργκεν Πφάιφερ ότι πράγματι μετά το 1962 παρατήρησε σοβαρή αλλοίωση των ψυχικών και νοητικών αντιδράσεων της Μάινχοφ, ενώ και ο σύζυγός της (στο διάστημα 1961-68) Κλάους Ράινερ Ρελ, δήλωνε ήδη από το 1972 ότι "ήταν σίγουρος" πως η τετράωση επέμβαση "είχε προκαλέσει την εξασθένηση της ψυχικής της δομής" και τη "ριζοσπαστικοποίηση ορισμένων χαρακτηριστικών που προϋπήρχαν". 

Ο εισαγγελέας της δίκης του Σταμχάιμ έσπευσε τώρα να ειρωνευτεί ανοιχτά: "Θα είναι πολύ οδυνηρό αν αποδειχτεί στο τέλος ότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι (σ.σ. εννοεί τα μέλη της RAF και τους υποστηρικτές τους) παρασύρθηκαν από μια τρελή". Βέβαια θα περίμενε κανένας από έναν νομικό να διαπιστώσει ότι είναι πιο οδυνηρό να καταδικάζεται μια "τρελή" και να αναρωτιόμαστε αν έπρεπε να της καταλογιστούν οι πράξεις της 26 χρόνια μετά το θάνατό της.

Η υπόθεση, όμως, αυτή δεν είναι σημερινή. Οπως δηλώνει σήμερα ο διακεκριμένος νομικός Χάινριχ Χανόφερ, "δεν υπήρξε ούτε στιγμή αμφιβολίας στην πλευρά των υπερασπιστών της ότι η Ουλρίκε Μάινχοφ είχε απόλυτη ευθύνη και συνείδηση των πράξεών της. Από τότε η ίδια η Μάινχοφ απέρριπτε το ερώτημα, μήπως η εγχείρηση του 1962 απαιτούσε μια εξέταση ειδικών για να διερευνηθεί η ικανότητά της προς καταλογισμό ευθυνών. Το θεωρούσε πάντοτε μια τερατώδη δυσφήμηση των πολιτικών της κινήτρων".

Οταν, βέβαια, παρουσιάστηκε στη δίκη του Σταμχάιμ (21/5/1975) η Μάινχοφ δήλωσε αδυναμία να συμμετάσχει: "Δεν είμαι σε θέση ούτε καν να μιλήσω και να εκφραστώ. Είναι παράλογο να σκεφτεί κανείς ότι τα τελευταία τρία χρόνια πέρασαν από πάνω μας χωρίς να μας αφήσουν σημάδια". Να, λοιπόν, η "τρέλα" και η "διαταραχή" της. Το στίγμα του λευκού κελιού, το οποίο έχει περιγράψει η ίδια σε ένα από τα πιο συγκλονιστικά κείμενά της: "Το αίσθημα ότι το κελί ταξιδεύει. Ξυπνάς, ανοίγεις τα μάτια σου: το κελί ταξιδεύει. Το απόγευμα, μόλις μπει μια ηλιαχτίδα, ξαφνικά το κελί σταματά. Δεν μπορείς να αποβάλεις αυτό το αίσθημα ότι ταξιδεύεις". 

Ο τρόμος και η τρέλα

Η "τρέλα" είναι η εύκολη λύση, για να ερμηνευτεί η ριζοσπαστικοποίηση ενός ολόκληρου κινήματος μετά το 1967. Η ένοπλη βία ήταν πάντα κάτι το ανεξήγητο για τα δυτικά κράτη και τους πολιτικούς αναλυτές τους. Κανένα καθεστώς δεν ανέχεται την απόλυτη αμφισβήτησή του. Ούτε καν η σύγχρονη δημοκρατία. Πριν από λίγα χρόνια η Σοβιετική Ενωση αντιμετώπιζε τους ετερόδοξους διανοητές με τα ψυχιατρεία. Και λίγες δεκαετίες νωρίτερα οι εχθροί του τρίτου Ράιχ έπαιρναν την ταμπέλα του υπάνθρωπου. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ειδικοί επιστήμονες τεκμηρίωναν τις αποφάνσεις των πολιτικών ηγεσιών και εκμεταλλεύονταν το πλούσιο υλικό που τους παραδινόταν για εξέταση, χαρακτηρισμό, αρχειοθέτηση και... κάψιμο. 

Ειδικά η προσωπικότητα της Ουλρίκε Μάινχοφ προκαλούσε την απόλυτη αμηχανία στους ειδικευμένους τρομοκρατολόγους της δεκαετίας του '70 στη Δυτική Γερμανία. Ηταν αδύνατο να φανταστούν με ποια νοητική, ψυχική και πολιτική διαδρομή, η πετυχημένη, ταλαντούχα δημοσιογράφος και συγγραφέας, αυτή η κοφτερή πένα και χαρισματική εκπρόσωπος της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, η παντρεμένη και μητέρα, η καλοζωισμένη μεσοαστή, κήρυξε ξαφνικά τον πόλεμο στο κράτος, στον ιμπεριαλισμό, στην κοινωνία, και αποφάσισε να μοιραστεί τη σκοτεινή μοίρα της "συμμορίας" του Μπάαντερ. Η "τρέλα" ήταν λοιπόν μια καλοδεχούμενη εξήγηση. 

Ολα αυτά θα γίνονταν πιστευτά ή τουλάχιστον θα ήταν συζητήσιμα, αν λίγες μέρες μετά την αποκάλυψη της περιπέτειας του εγκεφάλου της Μάινχοφ δεν υπήρχε και συνέχεια. Αποκαλύφθηκε ότι την ίδια τύχη είχαν και οι εγκέφαλοι των συντρόφων της, του Αντρέας Μπάαντερ, της Γκούντρουν Ενσλιν και του Γιαν-Καρλ Ράσπε, οι οποίοι βρέθηκαν νεκροί κι αυτοί στα λευκά κελιά του Σταμχάιμ, κάτω από εξίσου μυστηριώδεις συνθήκες, το μαύρο φθινόπωρο του 1977. Οι τρεις εγκέφαλοι περιήλθαν στα χέρια του ίδιου ειδικευμένου επιστήμονα, του Γίργκεν Πφάιφερ, στο Πανεπιστήμιο του Τίμπιγκεν, χωρίς να λάβουν γνώση οι συγγενείς των νεκρών. Μέχρι το 1988 που βγήκε στη σύνταξη, ο Πφάιφερ μελετούσε ή τουλάχιστον διατηρούσε στο πλούσιο αρχείο του τους τρεις εγκεφάλους. Δεν γνωρίζουμε τι απέγιναν στη συνέχεια οι εγκέφαλοι αυτοί. 

Με μια σαρκαστική επιστολή τους προς την εφημερίδα Tageszeitung ο γιος της Ενσλιν, Φέλιξ, η αδελφή της Κριστιάνε και ο αδελφός της Γκότφριντ προσφέρουν και τους δικούς τους εγκεφάλους για το καλό της επιστημονικής έρευνας και ζητούν από τον σημερινό υπουργό Εσωτερικών -και τότε συνήγορο των τριών της RAF- Οτο Σίλι, από τον τότε καγκελάριο Χέλμουτ Σμιτ και από τον τότε αρχηγό της αστυνομίας να τους μιμηθούν. "Αν δεν κάνουμε λάθος αυτή η έρευνα θα αποδώσει πολλά", λένε οι συγγενείς της Ενσλιν και μιλούν ανοιχτά για "γερμανική παράδοση" που τιμούν οι διακινητές των εγκεφάλων, παραπέμποντας σαφώς στο ναζιστικό παρελθόν.

Και τι απέδωσαν όλες αυτές οι επιστημονικές μελέτες; Από το 1997 ο εγκέφαλος της Μάινχοφ παραδόθηκε από τον Πφάιφερ στον συνάδελφό του του Πανεπιστημίου του Μαγδεμβούργου Μπέρνχαρντ Μπόγκερτς. Τα πορίσματα του Μπόγκερτς θα τα μάθουμε σε λίγους μήνες. Στις αρχές, λέει, του 2003 θα δημοσιεύσει τη μελέτη του. Αυτό, όμως, που ήδη γνωρίζουμε είναι αρκετό. Ο Μπόγκερτς είχε την έμπνευση να συγκρίνει τον εγκέφαλο της Μάινχοφ με τον εγκέφαλο ενός διάσημου σίριαλ-κίλερ, του Ερνστ Βάγκνερ, ο οποίος δολοφόνησε το 1913 στο Σβάμπεν 14 ανθρώπους! Ο Μπόγκερτς έχει ήδη διαγνώσει παρόμοιες εγκεφαλικές ανωμαλίες στους δύο εγκεφάλους. Ενδιαφέρον έχει και το πού βρήκε ο Μπόγκερτς τον εγκέφαλο του Βάγκνερ. Τον είχε στη "συλλογή" του ο διάσημος Οσκαρ Φογκτ, ο οποίος είχε τεμαχίσει τον εγκέφαλο του Λένιν μετά το θάνατό του για να αποδείξει τη μεγαλοφυΐα του, προς δόξαν της Σοβιετικής Ενωσης. Κάτι δηλαδή μεταξύ Λομπρόζο και Μένγκελε.

Ο δικηγόρος Χάινριχ Χανόφερ προσθέτει και μια άλλη διάσταση στο θέμα. Στηρίζεται στο γεγονός ότι η μοναδική νόμιμη διαδικασία αφαίρεσης του εγκεφάλου από έναν νεκρό χωρίς τη συγκατάθεση των οικείων του είναι, σύμφωνα με την παράγραφο 87 του γερμανικού ποινικού κώδικα, η περίπτωση ιατροδικαστικής έρευνας για να διαπιστωθεί αν υπήρξε βίαιος θάνατος. Μ' αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζει ο Χανόφερ, οι εισαγγελικές αρχές παραδέχονται έμμεσα το ενδεχόμενο δολοφονίας των τεσσάρων ηγετικών στελεχών της RAF. "Και αν συμβαίνει αυτό, για ποιο λόγο διατηρήθηκε ο εγκέφαλος της Μάινχοφ και παραδίδεται τώρα στους οικείους της, ενώ οι εγκέφαλοι του Μπάαντερ, της Ενσλιν και του Ράσπε εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς, χωρίς να ενδιαφερθούν εκείνοι που διέταξαν την αφαίρεσή τους, για τα πορίσματα της έρευνας. Είχαν άραγε τίποτα να κρύψουν;"

Ενα από τα γνωστότερα άρθρα της Μάινχοφ ως δημοσιογράφου φέρει τον ευρηματικό τίτλο "Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι παραβιάσιμη". Είναι γραμμένο το 1962, τη χρονιά που υποβλήθηκε στην εγχείρηση εγκεφάλου. Στον τίτλο παραφράζεται το πρώτο άρθρο του γερμανικού Συντάγματος του 1949: "Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι απαραβίαστη. Η κρατική βία υποχρεούται να τη σέβεται και να την προστατεύει". Αυτό το ευρηματικό λογοπαίγνιο της Μάινχοφ επιβεβαιώθηκε με το χειρότερο τρόπο από τη βία του γερμανικού κράτους απέναντί της, όχι μόνο όσο ζούσε, αλλά και μέχρι σήμερα, 26 χρόνια από τον σκοτεινό θάνατό της.

(Ελευθεροτυπία, 7/12/2002)