Το δέλεαρ του χρηματισμού αντιμετώπισαν και οι παλιότεροι διαχειριστές των εξοπλιστικών μας κονδυλίων
 

Οι «μίζες» του εθνάρχη

Μάλλον θα πρέπει να το πάρουμε απόφαση: στα χρόνια που έρχονται, τα σκάνδαλα τα σχετικά με τους στρατιωτικούς εξοπλισμούς θα μονοπωλούν σχεδόν την πολιτική αντιπαράθεση των διεκδικητών του «μεσαίου χώρου». Δύσκολα θα λείψουν άλλωστε οι σχετικές ευκαιρίες, αφού ούτε η (ήδη πενταετής) «ελληνοτουρκική φιλία» στάθηκε ικανή να βάλει ένα τέλος στο κυνήγι των εξοπλισμών εκατέρωθεν του Αιγαίου.

Δεν πρόκειται, βέβαια, να μπούμε κι εμείς στο γαϊτανάκι των αποκαλύψεων και της απόδοσης εξατομικευμένων ευθυνών για το παρασκήνιο των κατά καιρούς εξοπλιστικών προγραμμάτων των ενόπλων μας δυνάμεων. 

Αντί για πιπεράτες αποκαλύψεις περί TOR και Σία, προτιμήσαμε ένα πολλαπλά διδακτικό, σύντομο ταξίδι στο παρελθόν τότε που οι οικονομίες των Νεοελλήνων εξανεμίζονταν, όπως και στις μέρες μας, «υπέρ Αεροπορίας». Στη θέση της ανάλυσης προτιμήσαμε να αφήσουμε να μιλήσουν δύο εύγλωττα ντοκουμέντα που εντοπίσαμε σε διαφορετικά αρχεία και τα οποία αφορούν πτυχές της διαπλοκής του Ελευθερίου Βενιζέλου με τον ελληνικής καταγωγής μεγαλέμπορο όπλων, σερ Μπάζιλ Ζαχάρωφ. 

Γεννημένος το 1849 στα Μούγλα της Μικρασίας, ο Ζαχάρωφ υπήρξε μια από τις πιο σκοτεινές φυσιογνωμίες της ευρωπαϊκής σκηνής του περασμένου αιώνα. Ανέλαβε την αντιπροσωπεία της αγγλικής πολεμικής βιομηχανίας Nordenfeldt για τα Βαλκάνια το 1877, κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου που του έδωσε την ευκαιρία για επικερδείς παραγγελίες. Οταν το 1888 η Nordenfeldt συγχωνεύτηκε με την Maxime και το 1897 εξαγοράστηκε από τη Vickers, ο Ζαχάρωφ μετατράπηκε στον υπ' αριθμόν ένα προμηθευτή των βαλκανικών αγορών σε πολυβόλα -σε μια εποχή που το εν λόγω εμπόρευμα «τραβιόταν» όσο λίγα. Ως βασικός μέτοχος της Vickers, θα βγάλει τρελά κέρδη από το σφαγείο του Aa Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά κι από μικρότερες συγκρούσεις, όπως ο ισπανοαμερικανικός πόλεμος του 1898 ή αυτός των Μπόερς στη Ν. Αφρική. Ακολούθησαν μπίζνες με τα πετρέλαια της Μ. Ανατολής και τα καζίνα του Μόντε Κάρλο, όπου και πέθανε το 1936. 

Η σχέση του με την Ελλάδα υπήρξε αντιφατική. Οι υμνητές του τονίζουν τις κατά καιρούς δωρεές του προς το ελληνικό Δημόσιο (για την αγορά όπλων) και τη συμβολή του στη δημιουργία του «Ινστιτούτου Παστέρ». Αλλοι, λιγότερο ενθουσιώδεις, υπενθυμίζουν τα κέρδη του από την ταυτόχρονη πώληση υποβρυχίων στην Ελλάδα και την Τουρκία ή την καθοριστική συμβολή του στις πολεμικές περιπέτειες της χώρας. «Λέγουν ότι η αποτυχία της Μικρασιατικής εκστρατείας εστοίχισεν εις τον Ζαχάρωφ το ήμισυ της περιουσίας του», διαβάζουμε σε μια ημιεπίσημη βιογραφία του. «Τούτο είναι ασφαλώς υπερβολικόν. Πάντως η ζημία, έστω και αν πρόκειται για την περιουσία ενός Ζαχάρωφ, υπήρξε σημαντική. Είχε προμηθεύσει όπλα και πυρομαχικά επί πιστώσει, είχε δανείσει χρήματα και, το σπουδαιότερον, η μεγάλη οργάνωσις την οποίαν είχεν ιδρύση κατά τον πόλεμον εν Ανατολή, απέβη οργάνωσις στοιχίζουσα πολλά χρήματα, χωρίς να αποδίδη κανέν κέρδος» (Ριχάρδου Λέβινσον, «Ζαχάρωφ, ο μυστηριώδης άνθρωπος της Ευρώ-πης», Αθήναι 1929, σ. 137).

Η αναφορά σε «οργάνωση» του Ζαχάρωφ αφορά, προφανώς, τον προπαγανδιστικό μηχανισμό που αυτός είχε στήσει το 1915-16 στην Αθήνα, σε συνεργασία με τις αγγλικές και γαλλικές μυστικές υπηρεσίες, για την υπόθαλψη του Εθνικού Διχασμού και το πάση θυσία σπρώξιμο της Ελλάδας στον Aa Παγκόσμιο Πόλεμο. Οπως διαβάζουμε σε μελέτη που αξιοποίησε τα σχετικά γαλλικά αρχεία, μεσολαβητής ανάμεσα στον Βενιζέλο και τον Ζαχάρωφ εκείνη την εποχή ήταν «κάποιος Αβέρωφ» (Christos Theodoulou, «Greece and the Entente», ΙΜΧΑ, Θεσ/νίκη 1971, σ. 191). Ο λόγος για τον Γεώργιο Αβέρωφ (1886-1928), στενό συνεργάτη του Βενιζέλου και μετέπειτα πρόεδρο της Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων, από το αρχείο του οποίου αντλήσαμε και το πρώτο ντοκουμέντο που παραθέτουμε. Πρόκειται για επιστολή του προς τον Ζαχάρωφ, τον Μάιο του 1916, σχετική με τη χρηματοδότηση των Φιλελευθέρων. Αντικείμενό της, η αγορά γραφείων του κόμματος τα οποία θα χρησίμευαν και σαν κατοικία του ίδιου του Βενιζέλου. Ο τελευταίος φέρεται να αρνείται μια τέτοια «δωρεά» προς το πρόσωπό του, να την αποδέχεται όμως για λογαριασμό του κόμματος. Από το περιεχόμενο του ίδιου φακέλου γνωρίζουμε πως ο Ζαχάρωφ ενέκρινε τελικά την αγορά με συνθηματικό τηλεγράφημά του (30.5/12.6.1916) κι ότι την επομένη, «κατόπιν συνεννοήσεως» με τον βενιζελικό δικηγόρο Ιωάννη Αθανασάκη, υπογράφηκαν τα σχετικά χαρτιά στο όνομα του Αβέρωφ. Σκοτεινή παραμένει, ωστόσο, η συνέχεια της υπόθεσης. Το σίγουρο είναι ότι η διχοτόμηση της Ελλάδας, τρεις μήνες αργότερα, κατέστησε μάλλον δευτερεύουσες αυτού του είδους τις ενασχολήσεις.

Η σκιά του Ζαχάρωφ εξακολούθησε, πάντως, να συνοδεύει για χρόνια τον εθνάρχη και τους συνεργάτες του. Το διαπιστώνουμε από το δεύτερο ντοκουμέντο: μια επιστολή του 1930 από το προσωπικό αρχείο του Βενιζέλου, όπου αυτός καθησυχάζει τον παλιό συναγωνιστή του Κλέαρχο Μαρκαντωνάκη για κάποιες κατηγορίες που διατυπώθηκαν περί χρηματισμού του (και του Βενιζέλου) από τον Ζαχάρωφ για την αγορά αμερικανικών θωρηκτών. 

Κάθε δικό μας σχόλιο νομίζουμε ότι περιττεύει.




ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ 1ο

Γεώργιος Αβέρωφ προς Μπάζιλ Ζαχάρωφ (Μάιος 1916)

«Αξιότιμε Φίλε κ. Ζαχάρωφ

Συμφώνως με την εκφρασθείσαν προς με επιθυμίαν σας κατά την εν Monte Carlo συνάντησίν μας, σπεύδω σήμερον μετά πάροδον τριών μηνών από της στιγμής εκείνης ν' αποστείλω υμίν εσωκλείστως συνοπτικήν κατάστασιν της διαχειρίσεως των ποσών τα οποία τόσον γενναιοφρόνως εθέσατε εις την διάθεσιν της επιτροπής του κόμματος των Φιλελευθέρων. 

Εκ της καταστάσεως ταύτης θέλετε ίδη τα μέχρι τέλους Απριλίου πεπραγμένα. Τα αποτελέσματα είναι πράγματι ικανοποιητικότατα, διότι aι τελευταίαι εκλογικαί επιτυχίαι και η λαμπρά στάσις του Τύπου μέχρι σήμερον και η εν γένει ευχάριστος θέσις του κόμματος των Φιλελ[ευθέρων] οφείλονται εν μέρει τουλάχιστον εις την υλικήν ταύτην υποστήριξιν. 

Εντούτοις το μέχρι σήμερον δαπανηθέν ποσόν δεν είναι υπέρογκον και τούτο διότι η διαχείρισις εγένετο μετά πολλής φειδούς και νοικοκυροσύνης και διότι η επιτροπή έχει υπ' όψιν της διά του γενναίου ποσού το οποίον εθέσατε εις την διάθεσίν της να επαρκέση εις όλας τας ανάγκας και υποχρεώσεις του κόμματος μέχρι του τέλους 1916 και εις την αγοράν ακόμη της οικίας ήτις συμφώνως προς τας επιθυμίας σας θα δωρηθή εκ μέρους υμών προς τον Πρόεδρόν μας κ. Βενιζέλον. 

Επί του ζητήματος τούτου οφείλω να σας γνωρίσω τα εξής. Μόνον προ τριών ημερών, κατόπιν πολλών διαπραγματεύσεων, κατόρθωσα να υπογράψω προκαταρκτικόν συμβόλαιον (option) το οποίον λήγει την 30ήν Μαΐου V.J. [με το παλιό ημερολόγιο] ή 12 Ιουνίου N.J. [με το νέο ημερολόγιο], δι' ου δυνάμεθα ν' αγοράσωμεν την οικίαν αντί 400 χιλ. δραχμών. Το ποσόν είνε αληθώς υπέρογκον: κατά την εν Monte Carlo δε συνάντησίν μας υπελόγιζα τούτο εις δρ. 280 χιλιάδας. Η απότομος όμως υπερτίμησις των οικιών και οικοπέδων ενταύθα καθιστά την τιμήν των 400 χιλ. και πάλιν συμφέρουσαν. Επειδή όμως πρόκειται πάντοτε περί διαθέσεως μεγάλου ποσού επροτίμησα την υπογραφήν μόνον προκαταρκτικού συμβολαίου option, δεν θαπροβώ δε εις το οριστικόν συμβόλ[αιον] αγοράς επ' ονόματί σας ή μη μόνον όταν λάβητε την καλοσύνην να μοι γνωρίσητε την έγκρισίν σας τηλεγραφικώς διά των λέξεων va bien προ της λήξεως της option ήτοι 12 Juin N.J. [12 Ιουνίου με το νέο ημερολόγιο].

Η μεγάλη δυσχέρεια εις το ζήτημα τούτο προέρχεται από την επίμονον άρνησιν του Προέδρου μας κ. Βενιζέλου να δεχθή προσωπικώς μίαν τόσον μεγάλην δωρεάν, καίτοι αναγνωρίζει την μεγάλην χρησιμότητα και απόλυτον ανάγκην της εγκαταστάσεως των γραφείων του κόμματος και των εφημερίδων μας εις ευπρεπές οίκημα, εις διαμέρισμα του οποίου και να κατοική.

Κατά την εμήν γνώμην η δυσχέρεια αύτη δύναται να αρθή ευκόλως εάν την δωρεάν κάμητε υμείς ή προς το κόμμα των Φιλελευθέρων ή κάλλιον προς τον κ. Βενιζέλον ως αρχηγόν του κόμματος των Φιλελευθέρων: τοιουτοτρόπως ο κ. Βενιζέλος θα έχει την χρήσιν της οικίας εφ' όσον ζη, κατόπιν δε θα περιέρχεται αύτη εις το κόμμα. Μίαν ταύτην λύσιν προτεινομένην παρ' ημών, έχω την εντύπωσιν ότι θ' αποδεχθή ο κ. Βενιζέλος, λύεται δε ούτω το σπουδαίον τούτο ζήτημα, μεγίστηςδι' ημάς σημασίας διότι εδραιούται πλέον και οργανούται οριστικώς, συμφώνως με τα εν Αγγλία κρατούντα, το μέγα τούτο κόμμα των Φιλελευθέρων, του οποίου υμείς θα είσθε ο μέγας ευεργέτης».

(ΕΛΙΑ, Αρχείο Γ. Αβέρωφ, φ. 1.2)

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΟ 2ο

Ελευθέριος Βενιζέλος προς Κλέαρχο Μαρκαντωνάκη 

«Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ

10η Οκτωβρίου 1930

Φίλτατε Κλέαρχε

Δεν είναι ανάγκη να σας είπω ότι επαναστατεί η συνείδησίς μου κατά των συκοφαντιών αι οποίαι σου απεδόθησαν όσον αφορά την δήθεν ανάμιξίν σου εις την αγοράν των Αμερικανικών Θωρηκτών και είσπραξιν προμηθείας δι' αυτά, καθώς και διά την υπό του κ. Ζαχάρωφ εγχειρισθείσαν σοι δήθεν διά λογαριασμόν μου επιταγήν χιλίων λιρών. Εάν την ελεεινήν ταύτην συκοφαντίαν έπλασεν ή απλώς επανέλαβεν ο κοινός φίλος Κυρ. Θ. Μητσοτάκης είναι άξιος εμπτυσμού, διότι σε γνωρίζει από δεκαετηρίδων τόσον καλά ώστε να μην του επετρέπετο να αποδώση την ελαχίστην πίστιν εις αυτούς.

Φιλικώτατα Σος

ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ».

(Αρχεία Μουσείου Μπενάκη, 

Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου, φ. 283).

 

(Ελευθεροτυπία, 8/1/2005)