10 ΧΡΟΝΙΑ ΖΑΠΑΤΙΣΤΑΣ

Πρακτικές της εξέγερσης

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

1. / 2.   

Το μακρινό Τσιάπας δεν προσελκύει πια τα ΜΜΕ όπως άλλοτε. Η ζωή στα χωριά των Ζαπατίστας ωστόσο συνεχίζεται, όπως και η αντίξοη προσπάθεια οικοδόμησης μιας καλύτερης κοινωνίας. Μας τα περιγράφει μια μεξικανή δημοσιογράφος που έζησε στις εξεγερμένες κοινότητες για μια επταετία.

Εχουν περάσει δέκα χρόνια από τότε. Ηταν Πρωτοχρονιά του 1994, όταν η ανθρωπότητα μάθαινε έκπληκτη την ύπαρξη ενός άγνωστου μέχρι τότε επαναστατικού κινήματος, που είχε οργανωθεί στο νοτιοανατολικό Μεξικό κι έφερε την ονομασία «Ζαπατιστικός Εθνικοαπελευθερωτικός Στρατός» (EZLN). 

Δεν ήταν μια συνηθισμένη ολιγάριθμη ομάδα που επιχειρούσε με την ένοπλη προπαγάνδα να δείξει στις μάζες το δρόμο του αγώνα, αλλά ένα πραγματικό κίνημα που ξεπρόβαλε κυριολεκτικά από το πουθενά: χιλιάδες ιθαγενείς των υψιπέδων και της ζούγκλας του Τσιάπας, έλεγαν τα πρακτορεία, είχαν καταλάβει επτά πόλεις και κωμοπόλεις της περιοχής, κηρύσσοντας τον πόλεμο στο καθεστώς και δημοσιοποιώντας ένα διεκδικητικό πρόγραμμα 11 σημείων: στέγη, γη, δουλειά, υγεία, εκπαίδευση, τροφή, ελευθερία, ανεξαρτησία, δικαιοσύνη, δημοκρατία και ειρήνη. 

Η διαφορά των Ζαπατίστας με τα αντιδραστικά εθνικιστικά κινήματα που μεσουρανούσαν εκείνα τα χρόνια έγινε έτσι αμέσως αντιληπτή. Εξίσου αποκαλυπτικό ήταν το τάιμινγκ της εξέγερσης: την ίδια ακριβώς ημέρα μεξικανική κυβέρνηση και άρχουσα τάξη πανηγύριζαν για την είσοδο της χώρας στο Βορειοαμερικανικό Σύμφωνο Ελεύθερου Εμπορίου (NAFTA), και κατ' επέκταση στον «Πρώτο Κόσμο». 

Υπενθυμίζοντας ότι αυτή η «αναβάθμιση» του Μεξικού σήμανε στην πράξη την οριστική εγκατάλειψη κάθε μεταρρυθμιστικής επαγγελίας (κατάργηση λ.χ. της συνταγματικής προστασίας της συλλογικής κοινοτικής γεωκτησίας), ο EZLN κήρυξε ταυτόχρονα τον πόλεμο στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. «Το Σύμφωνο Ελεύθερου Εμπορίου», δήλωσε επιγραμματικά ο εκπρόσωπος των εξεγερμένων, subcomandante Μάρκος, «σημαίνει το θάνατο του λαού μας».

Εκτοτε κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι: Διαδηλώσεις αλληλεγγύης προς τους Ζαπατίστας στην ίδια την πρωτεύουσα σταμάτησαν την αντεπίθεση του στρατού και υποχρέωσαν την κυβέρνηση ν' αρχίσει διαπραγματεύσεις με τους αντάρτες. Το αποτέλεσμά τους ουδέποτε έγινε σεβαστό από τις αρχές, η διενέργειά τους όμως επέτρεψε στον EZLN όχι μόνο να επιβιώσει, αλλά και να επεκτείνει την πολιτική επιρροή του. Κι αυτό, παρά την ουσιαστική στρατιωτική κατοχή του Τσιάπας από 70.000 στρατιώτες και την οικοδόμηση ενός ένοπλου παρακράτους με αποστολή να τρομοκρατήσει τις εξεγερμένες κοινότητες. Πρακτική που γνώρισε διεθνή δημοσιότητα το Δεκέμβριο του 1997, όταν μια τέτοια παραστρατιωτική συμμορία δολοφόνησε 45 άοπλους ιθαγενείς στο χωριουδάκι Ακτεάλ (αναλυτικά, βλ. «Ιός» 10.1.98).

Η σημαντικότερη καινοτομία του ζαπατιστικού κινήματος, ωστόσο, αποδείχθηκε η σχέση με την παγκόσμια κοινωνική και πολιτική αριστερά -ή, για να χρησιμοποιήσουμε τη δική του ορολογία, με τη μεξικανική και διεθνή «κοινωνία των πολιτών». 

Τρία χρόνια πριν από το Σιάτλ (και πέντε πριν από τη Γένοβα), η πρώτη διεθνής κινητοποίηση ενάντια στον παγκοσμιοποιημένο νεοφιλελευθερισμό οργανώθηκε από τον EZLN το καλοκαίρι του 1996 σε πέντε εξεγερμένες κοινότητες του Τσιάπας. 

Ο διάλογος που αναπτύχθηκε εκεί, ανάμεσα σε συλλογικότητες με αποκλίνουσες απόψεις και προέλευση, συσπειρωμένες όμως στην πάλη για έναν καλύτερο «κόσμο που να χωράει πολλούς κόσμους», ήταν η γενική δοκιμή για την ανάδυση του πολύχρωμου ριζοσπαστικού κινήματος των επόμενων χρόνων σ' ολόκληρη την υφήλιο.

Λίγο πολύ γνωστά, βέβαια, όλα αυτά. Λιγότερο γνωστές είναι οι εξελίξεις των τελευταίων χρόνων, καθώς τα ΜΜΕ σταδιακά απομακρύνθηκαν από αυτό το ιδιότυπο πολεμικό θέατρο που δεν υποσχόταν πια κανένα ιδιαίτερα αιματηρό θέαμα. Για τελευταία φορά, οι Ζαπατίστας έγιναν είδηση με την πορεία που οργάνωσαν την άνοιξη του 2001 προς την πρωτεύουσα, ξεσηκώνοντας στο πέρασμά τους την ενθουσιώδη υποστήριξη ιθαγενών κοινοτήτων και κοινωνικών κινημάτων. 

Η πανηγυρική είσοδος των εκπροσώπων τους στο κτίριο του ομοσπονδιακού Κοινοβουλίου θεωρήθηκε, τότε, σαν η ολοκλήρωση και το κλείσιμο μιας ολόκληρης διαδρομής. Μιας διαδρομής που ξεκίνησε σιωπηρά στις 17 Νοέμβρη του 1983 με την ίδρυση του EZLN από έξι αγωνιστές της νέας μεξικανικής αριστεράς, για να αγκαλιάσει στην πορεία εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.

Κι όμως. Η άφιξη της «πορείας του χρώματος της γης» στην Πόλη του Μεξικού, κάθε άλλο παρά σήμανε το τέλος του ζαπατιστικού εγχειρήματος. 

Απεναντίας, η πιο ενδιαφέρουσα πλευρά του εξακολουθεί να παραμένει μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας. Αν μη τι άλλο, σε μια εποχή γενικευμένης επέλασης του νεοφιλευθερισμού, οι εξεγερμένες κοινότητες του Τσιάπας εξακολουθούν να αποτελούν ένα από τα λιγοστά σημεία της υδρογείου όπου δοκιμάζεται ένας εναλλακτικός κοινωνικός μετασχηματισμός. 

Μετά την πορεία

Η εξέλιξη αυτής του προσπάθειας είναι το αντικείμενο της συζήτησης που είχαμε με την Γκλόρια Μουνιός Ραμίρες, μεξικανή δημοσιογράφο και μέλος του Ζαπατιστικού Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου (FZLN). 

Ανταποκρίτρια της μεξικανικής «La Jornada», της αμερικανικής «La Opinion» και του γερμανικού πρακτορείου DPA, η Γκλόρια εγκατέλειψε το 1997 προσωρινά τη δουλειά της για να εγκατασταθεί στις εξεγερμένες κοινότητες του Τσιάπας, παρακολουθώντας την εξέλιξή τους από τα μέσα. 

Επανεμφανίστηκε το 2003, μ' ένα βιβλίο που τιτλοφορείται «EZLN, 20 και 10 χρόνια, η φωτιά και ο λόγος» και προλογίζεται από τον ίδιο τον subcomandante. Εκδόθηκε από την εφημερίδα «La Jornada» (το μεξικανικό ισοδύναμο της «Ε») και το περιοδικό «Rebeldia», τα δε έσοδα από την πώλησή του προορίζονται για την ενίσχυση της τοπικής αυτοδιοίκησης των Ζαπατίστας. 

Στην Ελλάδα ήρθε προσκεκλημένη της καμπάνιας «Ενα σχολείο για την Τσιάπας» και μίλησε στην Ξάνθη, τη Λάρισα, τη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα και τη Νίκαια. Απόψε μιλάει στη Σπάρτη κι αύριο στην Πάτρα.

**Ξεκινάμε από το σημείο που τα διεθνή ΜΜΕ άφησαν την εξέγερση των Ζαπατίστας: τη μεγάλη πορεία του 2001. Τι έγινε στη συνέχεια;

«Μετά την πορεία τους προς την πρωτεύουσα και την κινητοποίηση εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο το μήκος της διαδρομής τους, οι Ζαπατίστας επέστρεψαν στις κοινότητές τους, περι-μένοντας το ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο να ψηφίσει το νόμο για τους ιθαγενείς, η θέσπιση του οποίου αποτελούσε και το βασικό αίτημα της πορείας. 

Τον επόμενο μήνα (25.4.2001), και τα τρία βασικά κόμματα του Κοινοβουλίου καταψήφισαν από κοινού το νομοσχέδιο που είχε ετοιμάσει η κοινοβουλευτική Επιτροπή Συμφιλίωσης και Ειρήνευσης και υποστήριζαν οι Ζαπατίστας. Ψήφισαν, αντίθετα, ένα νόμο που στην πράξη καταργεί όλες τις βασικές συμφωνίες που έχουν υπογραφεί ανάμεσα στην ομοσπονδιακή κυβέρνηση και τον EZLN όσον αφορά τον πολιτισμό και τα δικαιώματα των ιθαγενών. Ακόμη και το Κόμμα Δημοκρατικής Επανάστασης (PRD), που υποτίθεται ότι είναι το κόμμα της αριστεράς στο Μεξικό, συντάχθηκε σ' αυτό το σημείο με τα κόμματα της δεξιάς -το κυβερνητικό Κόμμα Εθνικής Δράσης (ΡΑΝ) και το Θεσμικό Επαναστατικό Κόμμα (PRI), που κυβερνούσε τη χώρα από το 1929 μέχρι το 2000. 

Αμέσως, 300 δήμοι μη ζαπατιστικοί απ' όλη τη χώρα προσέφυγαν στο Ανώτατο Δικαστήριο κατά του νέου νόμου. 

Η προσφυγή τους απορρίφθηκε. Εκλεισε έτσι ο κύκλος: και οι τρεις εξουσίες (εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική) απέρριψαν τις διεκδικήσεις των ιθαγενών, που σ' αυτή τη συγκυρία δεν είναι διεκδικήσεις των Ζαπατίστας και μόνο, αλλά διεκδικήσεις που υιοθέτησε ολόκληρο το κίνημα σε πανεθνικό επίπεδο. 

Ακολούθησε μια μακρά περίοδος σιωπής των Ζαπατίστας, απ' αυτές στις οποίες μας έχουν συνηθίσει την τελευταία δεκαετία. Ολόκληρο το 2002 δεν έκαναν την παραμικρή δημόσια δήλωση ή ομιλία, αλλά εξακολούθησαν να οργανώνονται στο εσωτερικό των κοινοτήτων. Και την Πρωτοχρονιά του 2003 γνωστοποίησαν ότι αποφάσισαν να οργανώσουν την αυτονομία τους. Να υλοποιήσουν, δηλαδή, μονομερώς αυτό που όλες οι συντεταγμένες εξουσίες τούς αρνήθηκαν». 

Η έμπρακτη αυτονομία

Ουσιαστικά, πρόκειται για την ολοκλήρωση μιας διαδικασίας που ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 1994 με την ανακήρυξη 30 αυτόνομων ζαπατιστικών δήμων σε μεγάλο μέρος της επικράτειας του Τσιάπας. 

**Τον Αύγουστο του 2003, ο EZLN προχώρησε στη συγκρότηση ενός ανώτερου βαθμού αυτοδιοίκησης, κατανέμοντας αυτούς τους δήμους σε πέντε «πολιτικοπολιτιστικούς χώρους» με την ονομασία Caracoles (σαλιγκάρια) κι εγκαθιστώντας σε καθέναν μια «Επιτροπή Χρηστής Διακυβέρνησης», που αποτελείται από ανακλητούς εκπροσώπους των δήμων. 

Τα βασικά καθήκοντα αυτών των νέων αρχών, μας εξηγεί η Γκλόρια, είναι δυο λογιών. 

* Αφενός μεν, εξισορρόπηση της βοήθειας που διοχετεύεται από το κίνημα αλληλεγγύης προς τις εξεγερμένες κοινότητες, ώστε να διορθωθεί η υφιστάμενη σήμερα ανισοκατανομή. 

Πρόκειται για μια εξαιρετικά λεπτή παρέμβαση, ζωτικής όμως σημασίας: «Πρέπει να επισημανθεί ότι η αυτονομία των ιθαγενών κοινοτήτων θα ήταν αδιανόητη χωρίς αυτή τη βοήθεια, όλα αυτά τα προγράμματα (υγείας, εκπαίδευσης, εμπορίου) που βρίσκονται σε εξέλιξη χάρη στη συμβολή της εγχώριας και διεθνούς κοινωνίας των πολιτών. Η οργάνωση των Caracoles επιφέρει αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο δρομολογούνται αυτά τα προγράμματα. Οι Επιτροπές Χρηστής Διακυβέρνησης γνωστοποίησαν την πρόθεσή τους να οργανώσουν οι ίδιες αυτή τη βοήθεια, να την εξισορροπήσουν, ενισχύοντας λ.χ. τις κοινότητες εκείνες που μέχρι τώρα είχαν ευνοηθεί λιγότερο γιατί ήταν λιγότερο διάσημες στους φιλοζαπατιστικούς κύκλους».

* Το δεύτερο καθήκον των επιτροπών αφορά την απονομή της δικαιοσύνης και την εκπροσώπηση των εξεγερμένων κοινοτήτων απέναντι στις επίσημες, «συνταγματικές» αρχές. Τι συμβαίνει λ.χ. όταν μια ζαπατιστική κοινότητα (ή οικογένεια) έχει κάποια διαφορά με μια «νομιμόφρονα» ομόλογή της; Ποιος θα τη δικάσει και με βάση ποιους κανόνες; 

«Για την επίλυση οποιασδήποτε διαφοράς», εξηγεί η συνομιλήτριά μας, «πάντα γίνεται συζήτηση με τους ενδιαφερόμενους. Το καινούριο, σ' αυτή την περίπτωση, είναι πως αυτή η συζήτηση διεξάγεται πλέον σε επίπεδο τοπικών αρχών. Αν μια ζαπατιστική οικογένεια έχει κάποια διαφορά με μια μη ζαπατιστική οικογένεια, δεν διαπραγματεύονται μεταξύ τους, αλλά καθεμιά έχει τη δική της αρχή, που θα διαπραγματευθεί για λογαριασμό της. Κάτι που, φυσικά, συνεπάγεται την έμμεση αναγνώριση της ύπαρξης των αυτόνομων δημοτικών αρχών από το επίσημο κράτος».

Επαναστατικό και εθιμικό δίκαιο

**Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι η ανάλυση του συστήματος Δικαιοσύνης στην εξεγερμένη ζώνη. 

«Σημείο αναφοράς δεν είναι τόσο οι κανόνες του EZLN, όσο οι κανόνες των ιθαγενών κοινοτήτων, ένα εθιμικό δίκαιο που εφαρμόζεται στην πράξη εδώ και αιώνες χωρίς να έχει αναγνωριστεί επίσημα από τη συντεταγμένη πολιτεία. Ηθη και έθιμα που, ακόμη και σήμερα, στις περιοχές των Ζαπατίστας εξακολουθούν να θεωρούνται υπέρτερα του θετού δικαίου. Και τα οποία δεν είναι, βέβαια, πάντοτε καλά, όπως και οι ίδιοι οι Ζαπατίστας αναγνωρίζουν». 

«Αυτή η ισορροπία», συνεχίζει, «αποτελούσε πραγματικότητα ήδη πριν από την εξέγερση του 1994. Πιστεύω ότι είναι αδύνατο να εξηγηθεί το ρίζωμα του EZLN στις κοινότητες, η διαφύλαξη του μυστικού της ύπαρξης και της προετοιμασίας του από δεκάδες χιλιάδες ιθαγενείς, αν δεν λάβουμε υπόψη μας αυτή την εξέλιξη. Την επιβολή, δηλαδή, της ιθαγενούς κουλτούρας σ' ένα κίνημα που είχε φτάσει αρχικά στο Τσιάπας φορτωμένο μ' ένα ολόκληρο θεωρητικό φορτίο επαναστατικών δογμάτων και ιδεολογικών αρχών».

**Η συνομιλήτριά μας επιμένει ιδιαίτερα σ' αυτό το σημείο: την άρνηση του EZLN να επιβάλει με το ζόρι τη δική του οπτική στη μαζική του βάση, καθώς και την ταυτόχρονη ζύμωσή του με τις παραδοσιακές ιθαγενείς κοινότητες και τις προωθημένες εκείνες δυνάμεις που συγκροτούν τις εξωτερικές πολιτικές του συμμαχίες. 

«Υπάρχει ένα πράγμα», μας λέει, «που οι Ζαπατίστας έχουν επαναλάβει πολλές φορές: ότι, αντί να προτείνουν ένα μοντέλο, μια συγκεκριμένη θεωρία που πρέπει να ακολουθηθεί, εισηγούνται περισσότερο μια πρακτική. Λένε: "δεν έχουμε τη συνταγή για έναν καλύτερο κόσμο, τον φτιάχνουμε στην πορεία, μαθαίνουμε από τις δυσκολίες μας". Αυτό είναι το πιο σημαντικό στο ζαπατιστικό φαινόμενο. Οτι δεν είναι κάτι το ολοκληρωμένο, ούτε παρουσιάζεται σαν τέτοιο. Προσωπικά, πιστεύω ότι η μεγάλη ποιότητα του ζαπατιστικού κινήματος ήταν ότι ήξερε να ακούει. Μέσα από τη συνάντησή του με την κοινωνία των πολιτών, οι μεν εξωτερικοί συνομιλητές έμαθαν πολλά από τους Ζαπατίστας, αλλά και οι Ζαπατίστας έμαθαν πολλά».

**Κεντρική επιλογή του EZLN, ήταν ένας διαρκής διάλογος με την κοινωνία που τους στηρίζει. Παράδειγμα, η εκπαίδευση: «Ο Ζαπατισμός είναι παρών σε όλη την έκταση του Τσιάπας, όπου επικρατούν κουλτούρες αρκετά διαφορετικές η μια από την άλλη. Πολιτική του, είναι ο σεβασμός αυτής της διαφορετικότητας. Δεν έχουν φτάξει ένα ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα για όλη τη ζαπατιστική ζώνη. Υπάρχουν πέντε διαφορετικά εκπαιδευτικά συστήματα: άλλο στις κοινότητες Τσοτσίλ των Υψιπέδων, που διακρίνονται για την περιχαράκωσή τους, άλλο στους Τσελτάλ της ζούγκλας, που είναι πολύ πιο ανοιχτοί. Φυσικά υπάρχουν πολλά προβλήματα. Η αναγνώριση της διαφορετικότητας, όμως, ξεκινά από την ίδια την πρακτική».

**Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτών των ισορροπιών αποτελεί ο χειρισμός του γυναικείου ζητήματος. 

Η γυναικεία απελευθέρωση

«Η κατάσταση της Ινδιάνας», υπενθυμίζει η συνομιλήτριά μας, «είναι κάτι πάνω στο οποίο πρέπει να γίνει πάρα πολλή δουλειά, γιατί με βάση τα παραδοσιακά ήθη κι έθιμα η γυναίκα είναι ακόμη πιο περιθωριοποιημένη μέσα στην ίδια την περιθωριοποίηση των ιθαγενών. Η αλλαγή αυτή όμως πρέπει να στηρίζεται στη δυναμική των ίδιων των τοπικών κοινωνιών. Το 1995-96, πολλές γυναίκες απογοητεύθηκαν φθάνοντας σε κάποια εξεγερμένη κοινότητα και βλέποντας ότι η επαναστατική νομοθεσία του EZLN για τις γυναίκες δεν εφαρμοζόταν κατά γράμμα. "Πού είναι αυτός ο ιδανικός κόσμος, για τον οποίο μιλάνε οι Ζαπατίστας;" Δεν υπάρχει ιδανικός κόσμος, βρισκόμαστε σε μια διαδικασία οικοδόμησης, οι τοπικές κοινωνίες κινούνται κι αλλάζουν με βάση τους δικούς τους ρυθμούς, που διαφέρουν πολύ από τους δικούς μας». 

**Η εκπαίδευση αποτελεί «ένα διαφωτιστικότατο παράδειγμα όσων έχουν πραγματοποιήσει οι Ζαπατίστας. Μέσα στα επτά χρόνια που έζησα εκεί, υπήρχαν κοριτσάκια που τα γνώρισα τριών χρόνων και τώρα είναι δέκα. Παλιότερα, δεν υπήρχε η παραμικρή πιθανότητα να πάνε σχολείο, να μάθουν να διαβάζουν και να γράφουν -για να μη μιλήσουμε για τα υπόλοιπα. Η μοναδική επιλογή που είχαν στα δέκα τους χρόνια, ήταν να φροντίζουν τα μικρότερα αδέρφια τους. Τα αγόρια μπορούσαν να πάνε σχολείο, τα κοριτσάκια όμως ποτέ. Σήμερα, στις ζαπατιστικές κοινότητες τα κορίτσια πηγαίνουν σχολείο. Σ' εμάς μπορεί να φαίνεται κάτι το φυσιολογικό, όμως για την τοπική κοινωνία συνιστά μια ριζοσπαστική αλλαγή».

**Εξίσου σημαντική αλλαγή αποτελεί η ανάδειξη γυναικείων στελεχών: 

«Υπάρχουν γυναίκες σε υπεύθυνα πόστα, σε όλα τα επίπεδα: τοπικές υπεύθυνοι, περιφερειακές υπεύθυνοι, μέλη της Παράνομης Επιτροπής, στρατιωτικοί διοικητές, σε όλη τη δομή του ζαπατιστικού στρατού και των κοινοτήτων υπάρχουν γυναίκες. Αυτό είναι μια τεράστια αλλαγή σε σχέση με την κουλτούρα που υπήρχε -και σε μεγάλο βαθμό εξακολουθεί να υπάρχει- όσον αφορά τη θέση της γυναίκας». 

Σύμφωνα με τη συνέντευξη του Μάρκος που περιέχεται στο βιβλίο της Γκλόρια, το 30% των μελών της Παράνομης Ιθαγενούς Επαναστατικής Επιτροπής (CCRI), του καθοδηγητικού δηλαδή οργάνου του EZLN, είναι σήμερα γυναίκες. Μέχρι πριν από τρία χρόνια, το ποσοστό τους κυμαινόταν μεταξύ 10% και 15%. 

**Αναρωτιόμαστε ποιο ρόλο έπαιξε σ' αυτή την αλλαγή των νοοτροπιών η ύπαρξη ανταρτισσών. Γυναικών, δηλαδή, που παραβίασαν όλα τα τοπικά στερεότυπα για το ρόλο και τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία.

«Καθοριστικό ρόλο. Το γεγονός ότι μια γυναίκα μπορεί να οπλοφορεί, ήταν σημαντικότατη αλλαγή. Το γεγονός ότι μια ιθαγενής εγκαταλείπει την οικογένειά της και φεύγει στο βουνό, όπου ζει ανάμεσα σε πολλούς άντρες, είναι ήδη κάτι το ριζοσπαστικό. Οταν αυτή η γυναίκα επιστρέφει στην κοινότητά της, ένοπλη, ένστολη, γνωρίζοντας να γράφει και να διαβάζει, μ' όλην αυτή την πολιτική εκπαίδευση, προκαλεί μια αλλαγή πάρα πολύ σημαντική. Την πρώτη τέτοια αντάρτισσα θα ακολουθήσουν άλλες τέσσερις, ύστερα άλλες πέντε από διπλανό χωριό κ.ο.κ.

Οι αντάρτισσες κάνουν μια ζωή διαμετρικά αντίθετη απ' αυτή των γυναικών στα χωριά. Μπορούν λ.χ. να παντρευτούν όσες φορές θέλουν και να χωρίσουν όσες φορές θέλουν. Αρκεί μονάχα ο λόγος τους: "Θέλω να ζήσω με αυτό τον άντρα". Μια χωρική μπορεί να μην ονειρεύεται τέτοια ελευθεριότητα, γιατί έχει το ταίρι της, η ύπαρξη όμως και μόνο αυτής της δυνατότητας δεν παύει να τη γοητεύει.

Μια άλλη σημαντική αλλαγή, είναι ότι όλες οι αντάρτισσες χρησιμοποιούν αντισυλληπτικά. Κι αυτή την ιδέα αρχίζουν να τη διαδίδουν στις κοινότητες. Εξηγούν στις γυναίκες ότι στο χέρι τους είναι ν' αποκτήσουν ή όχι παιδί. Κάτι αδιανόητο πριν από μερικά χρόνια! Πρόκειται κι εδώ για αποτέλεσμα της επιρροής των ανταρτισσών, αλλά και όλης αυτής της επαφής με την κοινωνία των πολιτών, του ανοίγματος των ιθαγενών κοινοτήτων προς αυτό που συμβαίνει στο υπόλοιπο Μεξικό».
 
 

(Ελευθεροτυπία, 1/2/2004)